„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska to zapis wydarzeń z życia autora, szlachcica, który w pewnym momencie zdecydował się utrwalić w formie literackiej to, czego doświadczył. Dzieło dzieli się na dwie części. Pierwsza opisuje przygody Paska w trakcie jego wypraw wojennych, między innymi w trakcie potopu szwedzkiego. Druga opisuje to, jak wyglądało jego życie, kiedy Pasek osiadł na gospodarstwie i zaczął wieść życie ziemianina. Tekst autora zazwyczaj jest określany jako pamiętniki, ale nazywa się go również gawędą szlachecką.
Spis treści
Czym jest gawęda szlachecka, czyli inaczej pogadanka kontuszowa? Nazywa się w ten sposób gatunek prozy narracyjnej, która ukształtowała się w polskiej literaturze w pierwszej połowie XIX wieku. Powstała ona dzięki istnieniu kultury sarmackiej i właśnie z niej wyrosła. Wówczas słowo mówione ceniono wyżej od pisanego, nie można zatem się dziwić, że teksty tworzono w taki sposób, by przypominały one ustne opowieści. W gawędzie najistotniejszy jest narrator, czyli postać przeciętnego szlachcica. Pod koniec życia opowiada on innym o tym, jak wyglądała jego młodość. Jego postać wyznacza też tematykę utworu, czyli życie szlachcica na prowincji. Pojawia się też idealizowanie przeszłości i krytyka współczesnych obyczajów i zepsucia. Cnoty wspominane w gawędzie to swojskość, szlachectwo czy patriotyzm. Gawęda to obrazki i szkice z życia szlacheckiego, które łączą się z postacią samego narratora. Zawiera ona liczne anegdoty i dygresje, a także wtrącenia. Język jest stylizowany raczej na mowę potoczną, zawiera kolokwializmy i elementy charakterystyczne dla mowy tamtych czasów.
Chociaż dzieło Paska powstało w wieku XVII, a wydano je po raz pierwszy drukiem w XIX, to często określa się je właśnie mianem gawędy szlacheckiej. Sam tekst zainspirował wielu autorów, których teksty składają się właśnie na ten sposób prowadzenia narracji, czego przykładem jest chociażby Henryk Rzewuski i jego „Pamiątki Soplicy”. Pasek to Sarmata, szlachcic, a gawęda szlachecka wyrasta właśnie z kultury sarmatyzmu. W tekście Paska przyjęto konwencję relacji mówionej pewnych wydarzeń, gawędziarskiej opowieści, w której pojawia się język potoczny właściwy dla tego okresu i warstwy społecznej, pełen dowcipów, humoru i bardzo rubasznego słownictwa. Pasek wplatał też do swojej opowieści makaronizmy, zatem polszczyznę mieszał z obcymi językami. Pasek jest też klasycznym narratorem gawędy, czy przeciętnym szlachcicem, który u schyłku życia wspomina czasy swojej burzliwej młodości. Opisane przez niego wydarzenia doskonale wpisują się w tematykę gawędy. Pasek wspomina bowiem nie tylko swoje wyprawy wojenne, ale również opisuje szczegółowo życie ziemiańskie, jakie zaczął wieść w pewnym momencie swojego życia. Pasek również często ucieka w liczne dygresje i wplata w dzieło dodatkowe wątki, odbiegając niekiedy od głównego tematu. Czyni to językiem potocznym, pełnym sformułowań charakterystycznych dla swoich czasów.
Mimo iż gatunek gawędy ukształtował się wiele lat po działalności Paska, to bez wątpienia jego dzieło nosi w sobie cechy właśnie takiej narracji. Sam zresztą Pasek ze swoimi „Pamiętnikami” przyczynił się właśnie do ukształtowania takiej pogadanki kontuszowej, snując wspomnienia ze swojego życia.
Aktualizacja: 2025-07-18 16:10:22.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.