„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska to zapis wielu wydarzeń, które przeżył sam autor i pod koniec życia postanowił je spisać. Dzielą się one na dwie części, jedna z nich dotyczy wojennych przygód Paska, a druga jego ziemiańskiego życia, gdy już osiadł na gospodarstwie. Swoją opowieść autor spisywał najprawdopodobniej w latach 1690-1695, zdarza mu się zatem mylić pewne daty i fakty. Dzieło po raz pierwszy wydrukowano dopiero w XVIII. W tekście można wskazać niezwykle złożoną, a także zróżnicowaną problematykę.
Spis treści
Jan Chryzostom Pasek przynależał do szlachty, klasy społecznej znajdującej się wysoko w ówczesnej hierarchii. W związku z tym starał się ją opisać w sposób pozytywny i ukazać ją w dobrym świetle. Mimo tych zabiegów i starannego wyboru wydarzeń ukazywanych przez Paska obraz polskiej szlachty ukazuje liczne jej przywary. Jest to widoczne zwłaszcza w opisie obozu wojskowego, gdzie panuje samowola, chaos i pijaństwo, a dumni potomkowie Sarmatów rozwiązują problemy awanturami i pojedynkami. Z opisu Paska wyłania się zatem portret mentalności i świadomości szlacheckiej w XVII wieku. Pasek zatem przedstawia swój stan w sposób bardzo subiektywny, ale mimo to dostarcza też mnóstwo przydatnych informacji na jego temat. Szlachta jest tutaj wyraźnie idealizowana, a sam autor stara się raczej wybielić jej wizerunek, jest bowiem niezwykle oddany tej grupie społecznej. Jednak zamiast patriotyzmu, waleczności i praworządności ze szlachty wyziera małostkowość, warcholstwo, ksenofobia i samowola, a to wszystko połączone ze skłonnością do awantur i alkoholu. Pamiętnik to zatem swoiste archiwum ówczesnych postaw szlacheckich, informacja na temat jej kodeksu moralnego czy przyzwyczajeń. To także dokument języka szlacheckiego, którym posługiwano się w XVII wieku.
Pierwsza połowa dzieła Paska obejmuje zapis jego licznych wypraw i przygód wojennych. Autor brał bowiem udział w takich wydarzeniach jak potop szwedzki, najazd Rakoczego, wojna z Rosją i rokosz Lubomirskiego. Pasek nie traktował swojego udziału w walkach jak tragedii, a raczej jak przygodę właśnie i okazję do wzbogacenia się. Dodatkowo jego tekst stanowi zapis tamtych wydarzeń, źródło wiedzy na temat tego, jednak należy wziąć pod uwagę, że Pasek spisywał swoje wspomnienia po latach, mylił daty i wydarzenia. Mimo to tekst ten stanowi zapis wydarzeń publicznych istotnych dla społeczeństwa w ówczesnych czasach. Autor przedstawia zatem barwne sceny ze swojego żołnierskiego życia, streszcza to, jak wyglądał udział w różnych konfliktach zbrojnych, przybliża to, jakie cele przyświecały obrońcom państwa ruszającym na wojnę. Oficjalnie był to patriotyzm, ale można podejrzewać, że także chęć znacznego wzbogacenia się dzięki łupom.
Pasek wiele miejsca poświęca zagadnieniu ojczyzny, ponieważ patriotyzm stanowił jedną z wielu cech, jakie miały wyróżniać Sarmatów. Niestety wielokrotnie miłość do kraju łączyła się w tym przypadku z ksenofobicznymi postawami, a jej deklaracje wydawały się jedynie powierzchowne. W imię ojczyzny szlachta nie potrafiła się nawet odpowiednio zmobilizować i narzucić sobie chociaż minimalnej dyscypliny niezbędnej w wojsku. Bez wątpienia jednak Pasek roztacza przed czytelnikami wizję, jakoby patriotyzm był jedną z nieodłącznych cech określających to, kim był szlachcic-Sarmata. Pasek przy okazji dostarcza jednak też wiele informacji na temat Polski lokalnej i ważnych dla niej wydarzeń, co jednak pokazuje, że był żywo zainteresowany tym, co działo się w kraju.
Po pewnym czasie Pasek osiadł na gospodarstwie, zatem w dziele pojawia się problematyka życia ziemiańskiego. To uprawa roli, wyjazdy po zboże, a także udział w lokalnych sejmikach. Ta część zdecydowanie nawiązuje do sielanki, jednak autor w tym przypadku również ukrywa pewne fakty, na przykład takie, jak banicja, na którą go skazano. Tu także czytelnik otrzymuje pewien wyidealizowany opis życia Paska, pełen starannie dobranych przez niego elementów. Dzieło stanowi zatem też dokument życia ziemiańskiego w Polsce w XVII wieku, obyczajów i mentalności gospodarzy mających w dzierżawie wsie.
Aktualizacja: 2025-07-11 17:16:40.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.