„Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska to zbiór zapisków autora, który pod koniec życia zdecydował się spisać swoje wspomnienia, co miało najprawdopodobniej miejsce w latach 1690-1695. Rękopis wydrukował w roku 1863 Edward Raczyński. Pamiętniki dzielą się na dwie części z czego pierwsza z nich obejmuje wojenne przygody samego Paska w trakcie potopu szwedzkiego. Druga z kolei opisuje żywot ziemianina, gospodarza i dobrego obywatela. Ze względu na czasy, w jakich żył Pasek, w jego dziełach pojawia się też dość szczegółowy opis szlachty polskiej żyjącej ówcześnie w ojczyźnie autora.
Mianej szlachty polskiej określa się klasę społeczną, która wierzyła, że wywodzi się jeszcze od starożytnego rodu Sarmatów. Miał to być według legend lud o niezwykłej waleczności oraz odwadze. To zatem dla Paska wizja idealnej szlachty polskiej, którą się kierował i do której dążył. Obraz polskiej szlachty u Paska to zatem idealistyczne wyobrażenie na jej temat, a sam twórca uważał się także za dobry przykład takiego właśnie szlachcica. Z pewnością można dziś jednak stwierdzić, że obraz ten nakreślono w sposób zdecydowanie zbyt pozytywny i idealizujący polską szlachtę, której przedstawiciele nie byli w rzeczywistości tak przykładnymi obywatelami pełnymi cnót. Pasek jest zatem niemal fanatykiem szlachty, a z jego pamiętników nie da się wyczytać przygany dotyczącej wad tej warstwy społecznej.
Przykładem może być przedstawienie obrazu polskiej szlachty w obozie. Jej zachowanie sprawia, że na pierwszy plan wybijają się zdecydowanie wady tej klasy społecznej, a całości nie da się widzieć inaczej, niż tylko w negatywnym świetle. Co prawda sam Pasek próbuje tu kreślić swoją postać jako wzorowego szlachcica, którego wyróżniały takie cnoty jak rycerskość, patriotyzm czy odwaga, ale i tak pewnych wad najzwyczajniej w świecie nie udało mu się ukryć. W dziele pojawiają się opisy awantur urządzanych przez szlachtę po alkoholu, kłótni o błahostki i wyzywania się na bezsensowne pojedynki i ogromny upór i awanturnictwo szlachciców, którym wykazywali się zamiast odwagi i patriotyzmu. Nie da się zatem usprawiedliwić zachowania samego Paska, a także innych przedstawicieli stanu szlacheckiego.
Z opisu Paska wynika też, że w obozie nikt nie kierował się wyznaczonymi zasadami, które można by interpretować jako reguły należące do etosu rycerskiego. W obozie panuje zatem samowola i rozpasanie, szlachta myśli tylko o sobie, wszędzie panuje chaos i przypadek. Każdy szlachcic robi tylko to, co chce, nie zważając na innych czy na wspólny interes ojczyzny. Pojedynki, awantury i bijatyki przykrywano pojęciem honoru, jednak łamano wówczas wszelkie zasady zatem z honorem nie miało to zbyt wiele wspólnego. Mimo to szlachta miała o sobie bardzo wygórowane mniemanie i żywiła przekonanie, że szlachcice to najlepsi obywatele Polski, którym nikt nie jest w stanie dorównać. Opis autora jednak zdradza wszelkie wady szlachty, nie pozostawiając złudzeń co do jej charakteru, Jego próba przedstawienia siebie i innych szlachciców w odpowiednio korzystnym świetle jest zatem zdecydowanie nieudana.
Zapiski Paska to zatem doskonałe świadectwo szlacheckiej mentalności z wieku XVII. Jest to jednak przypadek, ponieważ autorowi zależało raczej na korzystnym ukazaniu siebie i innych szlachciców. Ich czyny przemawiają bowiem same za siebie i żadne określenia nie zmienią tego, że były one okropne. Można się też domyślać, że z tego powodu Pasek przedstawił i tak te korzystniejsze momenty ze swojej biografii, pomijając te mniej chlubne, co może dawać pewne wyobrażenie o tym, jak w niekorzystnej pozycji musiały one stawiać autora „Pamiętników”. Pasek chciał być dobrym kompanem i żołnierzem, który cieszył się wśród towarzyszy autorytetem. Starał się zwracać uwagę na swoje zasługi wobec ojczyzny. Tak naprawdę nie kierował się jednak patriotyzmem, a jedynie własną ambicją. Przykładowo jego męstwo w boju raczej brało się nie z miłości do kraju, a raczej chęci wzbogacenia się.
Pasek w swojej opowieści nieświadomie zdradza zatem, jak wyglądała mentalność, obyczaje, etyka, a także świadomość współczesnej mu szlachty. Chwali jej postawy, ale wyraźnie widać, że wynikają one raczej z awanturnictwa, samowoli i braku wiedzy. Pasek sportretował jednak typowego Sarmatę, człowieka o ciasnych horyzontach i przekonaniu o własnej wielkości.
Aktualizacja: 2025-07-07 21:17:30.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.