Pierwszą znaną próbę opracowania teorii literatury podjął antyczny filozof Arystoteles (384-322 rok p.n.e.). W swojej „Poetyce” Grek zdefiniował samo pojęcie poezji i przeanalizował budowę konkretnych dzieł. Zbudowana na tej podstawie teoria antycznej literatury skupia się na trzech pojęciach: mimesis, zasadzie decorum oraz katharsis. Wszystkie trzy służą jednemu celowi — lepszemu poznaniu rzeczywistości poprzez jej odzwierciedlenie w dziele literackim.
Ludzie antyku nie odróżniali dzieł literackich od innych rodzajów tekstów. Jedynie poezji nadawali status natchnionej, a więc tworzonej przy udziale sił wyższych. Arystoteles jako pierwszy zauważył różnicę pomiędzy dziełami literackimi a tekstami użytkowymi. Nadał im też status sztuki — dzieła tworzonego poprzez kunszt swojego autora, nie zaś odgórne natchnienie.
Arystoteles podaje dwa źródła literatury: ludzki instynkt naśladownictwa oraz zamiłowanie w rytmie i harmonii. Tym samym definiuje zagadnienie jako sztukę naśladującą rzeczywistość. Odbywa się to przez odpowiednie środki stylistyczne (język, rytm, harmonię) i formy (dramatyczną lub narracyjną), służące oddaniu właściwego przedmiotu dzieła. Naśladownictwo takie Arystoteles nazywa mimesis i uważa za najważniejszą cechę odróżniającą dzieło literackie od tekstu użytkowego.
Jaka jest funkcja mimesis? Zdaniem filozofa stanowią ją poznanie. Poprzez odzwierciedlenie rzeczywistości dzieło literackie ma na celu ułatwienie człowiekowi zrozumienia tego, co przedstawia. Oddawane przez nią prawdy są uniwersalne — mówią o tym, co może przydarzyć się każdemu człowiekowi.
Za Najstarszą formę literatury starożytni uważali poezję (lirykę). Z niej wywodził się epos (epika). Najmłodszy pozostawał dramat, który Arystoteles podzielił na komedię i tragedię. Ważne było zachowanie jedności między środkami i sposobami wyrazu a treścią. Środkami określano: mowę, ruchy i harmonię. Poprzez sposób należało rozumieć opowiadanie (samemu czy poprzez postaci) lub wprowadzenie osób działających do utworu (aktorów). Temat mógł być z kolei podniosły (np. tragedie) lub niski (np. komedie). W późniejszych czasach harmonia między środkami i sposobami wyrazu a treścią nazwana zostanie decorum. Była ona ważnym elementem klasycznej literatury.
Tekst Arystotelesa nosi nazwę „Poetyka”. Dzisiaj słowem tym określamy dziedzinę literaturoznawstwa, zajmującą się badaniem elementów dzieła literackiego. Filozof skupił się na dramacie oraz epopei. Za najwyższy rodzaj literatury Arystoteles uważa tragedię i to właśnie na jej podstawie dokonuje analizy budowy dzieła literackiego. Charakterystyczne dla tragedii są: sceneria, mowa i śpiew. Oprócz tego filozof wyróżnia jeszcze fabułę oraz charaktery postaci. Dwa ostatnie zagadnienia warto omówić szerzej, ponieważ mają zastosowanie dla ogółu antycznych dzieł literackich.
Wydarzenia mające miejsce na łamach utworu powinny być według starożytnych spójna. Ważna był zasada prawdopodobieństwa oraz występowanie związku przyczynowego. Liczyła się również przejrzystość fabuły, którą gwarantowało między innymi występowanie wyraźnego początku, rozwinięcia i zakończenia.
Istotne było również zawarcie w fabule prawdy poetyckiej. Przez tą Arystoteles rozumiał znaczenie wychodzące ponad indywidualną historię — oddanie prawdy ponadczasowej, ogólnoludzkiej.
Dla antycznej literatury ważne było też odpowiednie budowanie i używanie charakterów. Powinny być one wiernie oddane i jednostajnie poprowadzone. Oznacza to, że dana postać powinna zachowywać się zgodnie ze swoich charakterem przez cały utwór.
Charaktery Arystoteles dzieli na szlachetne i niskie. Według filozofa należało ich używać zgodnie z tematem utworu. Wyniosłe postaci przypisywał tragediom, niskie komediom.
Arystoteles położył podwaliny pod badania literatury. Wcześniej Grecy nie widzieli różnicy między tekstami użytkowymi a artystycznymi. Nie uznawali nawet poezji za sztukę, widząc w niej raczej przejaw boskiego natchnienia. Uczeń Platona swoją wnikliwą analizą wpłynął na cały europejski dorobek literacki. Nie tylko wyznaczył kanony, do których twórcy odwołują się po dzień dzisiejszy. Nauczył nas również, jak badać fascynujące zjawisko literatury.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.