Jan Kochanowski, Józef Buchbinder, 1884
„Pieśń XIV” Ksiąg wtórych Jana Kochanowskiego jest znana pod tytułem „Wy, którzy pospolitą władacie” i powstała około 1570 roku. Utwór skierowano do osób rządzących, zawiera rady, które mają poprawić sytuację w Rzeczpospolitej. Poeta staje po stronie prostych ludzi, którzy ponoszą konsekwencje złych decyzji elit, posiadających władzę.
Spis treści
Pieśń ma budowę regularną, składa się z pięciu czterowersowych strof. Został napisany dwunastozgłoskowcem. Pojawiają się rymy żeńskie parzyste w układzie aabb.
Utwór jest przykładem liryki apelu, na co wskazują apostrofy, pojawiające się już w pierwszym wersie utworu („wy, którzy Pospolitą Rzeczą władacie”, „wy, mówię, którym ludzi paść poruczono”). Adresat pieśni jest jasno wskazany, są nim rządzący krajem, na których spoczywa odpowiedzialność za cały polski naród.
Utwór należy do liryki bezpośredniej, osoba mówiąca wprost wyraża swoje poglądy. Świadczy o tym obecność czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej („mówię”, „grzeszę”). Podmiot liryczny stawia się w roli nauczyciela, człowieka posiadającego doświadczenie i mądrość życiową, które pozwalają na trafne doradzanie rządzącym.
Oprócz apostrof do rządzących, obecne są też metafory związane z władzą („ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie”, „ludzi paść poruczono”, „zwierzchności nad stadem Bożym zwierzono”, „miejsca zasiedli Boże na ziemi”). Opis jest plastyczny, występują liczne epitety („stadem Bożym”, „własne rzeczy”, „mniejszym niebezpieczeństwem”). Na rytm utworu wpływa anafora, w pierwszej strofie dwa wersy rozpoczynają się od słowa „wy”. Język utworu jest charakterystyczny dla XVI wieku, stąd liczne archaizmy („grof”, „siermięga”, „wszeteczeństwo”, „poruczono”, „trudnoż”). Charakter utworu jest podniosły i uroczysty, spójny z podejmowaną tematyką narodową.
Podmiot liryczny zwraca się do rządzących elit, aby udzielić im wskazówek i przypomnieć, jak ważną rolę pełnią. Nieliczni Polacy posiadający władzę, przewyższają potęgą zwykłego, szarego obywatela, który musi ponosić konsekwencje cudzych błędnych decyzji. Podmiot liryczny przypomina, że władza jest darem, ale przede wszystkim odpowiedzialnością. Ziemscy władcy są następcami Boga, to od niego otrzymali swoją moc i mają obowiązek dobrze ją wykorzystywać. Rządzący zostaną rozliczeni ze swoich działań, nie tylko przed ludźmi, ale też Bogiem. Władcy muszą dawać opiekę i pomoc reszcie społeczeństwa, stawiać dobro narodu na pierwszym miejscu. Zajmują na ziemi miejsce Boga, dlatego powinni żyć w zgodzie z jego przykazaniami. Należy pamiętać, że stwórca panuje nad całym swoim stworzeniem, nawet nad najpotężniejszymi ludźmi. Łaska władzy jest dana na chwilę, rządzący powinni zdawać sobie z tego sprawę i nie nadużywać swoich możliwości.
Poeta w utworze przedstawia wizerunek idealnego władcy. Obcy jest mu egoizm, zawsze kieruje się dobrem swoich poddanych, dba o osobiste korzyści. Spełnianie zachcianek rządzących prowadzi do upadku państwa, przez nieudolne decyzje władców wiele potężnych cesarstw i królestw zniknęło z mapy świata. Mądry władca musi doskonale znać historię i potrafić wyciągać wnioski z cudzych błędów, aby uniknąć ich powtórzenia. Rządzący powinni zdawać sobie sprawę z misji, do której zostali powołani, być gotowi na poświęcenie swojego życia ojczyźnie i jej mieszkańcom. Nie mogą kierować się chciwością, pychą, materializmem, biernością, pozwalać sobie na przekupstwo. Władca musi zdawać sobie sprawę, jak wygląda życie jego poddanych, mieć z nimi stały kontakt, nie wywyższać się, mimo istniejących różnic. Rządzący nie może być bezwzględnym tyranem, ale sługą swojego ludu, reprezentantem jego interesów. Ziemska potęga jest ulotna, każdy władca będzie rozliczony ze swoich wyborów podczas Sądu Ostatecznego.
Kochanowski udziela rządzącym kilku konkretnych rad, które mają naprawić sytuację panującą w Rzeczpospolitej. Władcy muszą doceniać otrzymany od Boga dar i wykorzystywać go dla dobra społeczeństwa, troszcząc się o swoich poddanych. Władza nie jest realizowaniem swoich zachcianek czy zastraszaniem, ale wprowadzaniem sprawiedliwości na ziemi. Prawo powinno być takie samo dla wszystkich, nie może łamać boskich przykazań. Rządzący muszą nie tylko pełnić rolę opiekuna, ale też potrafić karać za zło. Ważne są jednak sprawiedliwe sądy, bez udowodnionej winy, nie można wymierzać kary. Wskazówki podmiotu lirycznego znajdują zastosowanie nie tylko w XVI-wiecznej Polsce, ale też współcześnie, utwór jest uniwersalny. Problem nadużywania władzy jest ponadczasowy, dotyka każdego ustroju. Wizja idealnego władcy, altruisty, kierującego się zawsze dobrem ojczyzny i jej mieszkańców, to utopia.
Trudno nie dostrzec podobieństwa między utworem „Wy, którzy pospolitą władacie” a „Kazaniami sejmowymi” Piotra Skargi. Obydwaj poeci tworzyli w XVI wieku, dlatego ich dzieła są spójne tematycznie. Autorzy wypowiedzieli się na temat błędów osób rządzących Rzeczpospolitą, które prowadzą ją do upadku. Piotr Skarga w swoich utworach opisał obraz Polski, „trawionej przez liczne choroby”, które ją wyniszczają.
Cechą wspólną twórczości obydwu autorów jest również pokładanie nadziei w Bogu. Kochanowski napomina rządzących, którzy zdają się zapominać, że ich potęga pochodzi od stwórcy. Gdyby władcy zdawali sobie sprawę, że będą rozliczeni ze swoich czynów, postępowaliby inaczej. Na pierwszym miejscu powinien znajdować się Bóg i jego przykazania. Również Piotr Skarga propagował silną pozycję króla, która zapewni prymat kościoła katolickiego. Kochanowski i Skarga krytykowali złotą wolność szlachecką, która w rzeczywistości prowadziła do hamowania wszystkich reform i anarchii.
Autorzy stawali w obronie chłopów, najbardziej poszkodowanej grupy społecznej, uciskanej przez szlachtę. Sarmaci byli wręcz bezkarni, nie ponosili konsekwencji za popełniane przestępstwa. Takie regulacje prawne prowadziły do nieograniczonej swobody egoistycznej i bezmyślnej szlachty. Zmiany, na które mieli nadzieję poeci nie doszły do skutku. Jak mówi historia, błędy rządzących doprowadziły do ostatecznego upadku - utraty niepodległości.
Aktualizacja: 2024-06-26 16:53:20.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.