Tragizm w literaturze ma historię sięgającą starożytnej Grecji. To właśnie Grecy jako pierwsi stworzyli sztuki teatralne znane jako greckie tragedie. Ich bohaterowie z góry byli skazani na porażkę, co stanowi główną istotę tragizmu. Motyw bohatera tragicznego pojawiał się również w innych epokach literackich, zarówno w polskiej, jak i obcojęzycznej literaturze. Czym charakteryzuje się tragizm w literaturze? Jakie są jego przykłady?
Spis treści
Tragizm jako kategoria literacka ma swoje korzenie w dramacie antycznym, gdzie postaci, choć często obdarzone wyjątkowymi cechami, były bezsilne wobec sił wyższych, takich jak bogowie, los czy przeznaczenie. Bohater tragiczny wyróżnia się moralnością i szlachetnością, co czyni jego klęskę jeszcze bardziej dotkliwą i przejmującą. Pomimo podejmowania prób zmiany swojego losu, nie jest w stanie uniknąć przeznaczenia, jakie kieruje jego losem ku nieuchronnej katastrofie. Ta niezdolność do uniknięcia klęski podkreśla bezsilność jednostki wobec sił wyższych, a także eksponuje paradoks życia: pomimo szlachetnych intencji, rzeczywistość nie zawsze pozwala osiągnąć sukces. Istotnym aspektem tragizmu jest fatum, czyli przeznaczenie, które jest nieodłączną częścią życia bohatera tragicznego. Bez względu na jego wybory czy wysiłki, wynik jest zawsze taki sam – porażka.
Przykłady można znaleźć w mitologii greckiej, jak w przypadku Edypa, który próbował uciec przed przepowiednią, a mimo to spełnił jej zapisy. Tragizm przedstawia człowieka jako istotę uwikłaną w nieuchronny ciąg zdarzeń, w jakim każda decyzja prowadzi do tego samego wyniku. Taka konstrukcja losu bohatera sprawia, że czytelnik odczuwa głębokie współczucie i zrozumienie dla jego sytuacji. Bohater tragiczny jest zmuszony działać, często w imię wyższych wartości, takich jak miłość, honor czy poczucie sprawiedliwości. Jego działania są jednak skazane na niepowodzenie. W literaturze antycznej klęska bohatera była często ukazywana jako wynik niezgody z wolą bogów lub niezrozumienia zasad rządzących światem.
W późniejszych epokach, takich jak romantyzm, tragizm bohatera wynikał również z jego wewnętrznych konfliktów oraz niemożności pogodzenia sprzecznych wartości. Takie zakończenia utworów mają na celu ukazanie złożoności ludzkiego losu i wywołanie głębokich refleksji u odbiorcy. Fatum w literaturze antycznej było traktowane jako nieodwołalne przeznaczenie, którego nie da się uniknąć. Było to coś, co istniało ponad ludzkimi siłami i decyzjami, nadając życiu bohatera tragicznego wymiar kosmiczny. W dziełach takich jak „Antygona” czy „Król Edyp” fatum staje się siłą napędową akcji, a świadomość jego obecności pogłębia dramatyzm wydarzeń. Nawet w literaturze późniejszych epok, choć rola fatum była interpretowana bardziej metaforycznie, jego wpływ na bohatera pozostawał decydujący – stanowiło ono symbol ograniczeń ludzkiej wolności i niemożności pełnego zrozumienia świata. Jednym z fundamentów tragizmu jest konflikt tragiczny, w którym bohater musi wybierać między dwoma równie uzasadnionymi, ale sprzecznymi wartościami. W przypadku dramatu antycznego, jak w „Antygonie” Sofoklesa, konflikt ten może dotyczyć racji jednostki i prawa boskiego kontra racje państwa i prawa ludzkiego. Bohater staje przed wyborem, który jest zawsze obarczony tragicznymi konsekwencjami – niezależnie od tego, jaką decyzję podejmie, jej skutki będą niszczące. Konflikt tragiczny podkreśla niejednoznaczność życia oraz trudność w podejmowaniu decyzji, które są zarówno moralnie słuszne, jak i pragmatyczne. Bohaterowie antyczni, jak Edyp czy Antygona, byli świadomi istnienia fatum, które kieruje ich losem. Jednocześnie nie rezygnowali oni z działania – próbowali walczyć z losem lub wypełniać swoje obowiązki, nawet wiedząc, że ich starania skończą się klęską. To dramatyczne napięcie między świadomością nieuchronności a wolą działania stanowi istotę tragizmu, ukazując bohatera jako postać pełną determinacji, a jednocześnie tragicznie osamotnioną w swojej walce. Tragizm romantyczny różni się od antycznego przede wszystkim źródłem konfliktu. W literaturze romantycznej bohater tragiczny jest często indywidualistą, który działa w imię wartości takich jak wolność, miłość czy poświęcenie dla ojczyzny. Tego rodzaju konflikty, jak w „Konradzie Wallenrodzie” Adama Mickiewicza, polegają na konieczności wyboru pomiędzy wartościami osobistymi a obowiązkiem wobec narodu. Bohater romantyczny wie, że jego wybór zawsze przyniesie ból i stratę, co sprawia, że jego tragizm ma wymiar głęboko ludzki i emocjonalny, bardziej skupiony na wewnętrznych rozterkach niż na zewnętrznych siłach losu.
Główne cechy tragizmu w literaturze są niezmienne od czasów starożytnych. Przede wszystkim losy bohatera są z góry przesądzone. Jest skazany na porażkę, nawet jeśli dokona wyborów słusznych moralnie i godnych pochwały z punktu widzenia miłości, patriotyzmu itp. W antycznej tragedii na losy głównego bohatera mają wpływ głównie bogowie, którzy podobnie jak śmiertelnicy, są targani żądzami i silnymi emocjami. Bogowie często sami byli wewnętrznie skonfliktowani, dlatego ich wybory musiały mieć tragiczne konsekwencje. Tragizm w literaturze nie musi wiązać się ze śmiercią głównego bohatera. Bohater może przeżyć i wieść dalsze życie zgodne z dokonanym wyborem, lecz zawsze będzie towarzyszyć mu poczucie niespełnienia i utraty czegoś ważnego. Poświęcenie jednej wartości dla innej lub desperacka próba uniknięcia przeznaczenia odciska na nim piętno, którego nie da się wymazać.
Postacie tragiczne w utworach literackich pojawiają się głównie w dramatach wystawianych na deskach teatru, jednak można znaleźć je również w utworach napisanych prozą. Tragizm nie zamyka się wyłącznie w dramatach, dlatego jego przykłady można znaleźć w wielu utworach polskiej literatury pięknej i za granicą.
Słynne postaci tragiczne z literatury starożytnej to Antygona i król Edyp. Antygona z tragedii Sofoklesa została wtrącona do lochu za pochowanie ciała brata, pomimo zakazu Kreona. Popełniła samobójstwo, nie wiedząc, że została ułaskawiona. Pochowanie zmarłego jest uznawane za obowiązek żyjących, dlatego kara, która spotkała Antygonę, była niezasłużona z moralnego punktu widzenia. Z kolei Edyp nieświadomie zabił własnego ojca, a następnie poślubił matkę, z którą doczekał się dzieci. Karą za kazirodztwo i ojcobójstwo były nieszczęścia nawiedzające Teby. Gdy Edyp dowiedział się od wyroczni, jaka jest przyczyna spotykającej go kary, oślepił samego siebie, po czym udał się na wygnanie.
Motyw bohatera tragicznego pojawia się w polskiej literaturze pięknej w utworze „Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Tytułowy Konrad Wallenrod chciał walczyć za ojczyznę, jednak musiał zrezygnować z tego powodu z miłości do kobiety. Każdy wybór sprawiał mu ból i przynosił poczucie niespełnienia. Kolejną tragiczną postacią stworzoną przez Mickiewicza był Gustaw z IV części „Dziadów". Niegodziwa ukochana doprowadziła go do rozpaczy, w wyniku której Gustaw popełnia samobójstwo. Nieszczęśliwa miłość i zwaśnione rody doprowadziły do śmierci również bohaterów dramatu Szekspira „Romeo i Julia".
Do postaci tragicznych należy także Tomasz Judym z powieści Stefana Żeromskiego „Ludzie bezdomni". Judym rezygnuje z miłości do Joanny, by w całości oddać się leczeniu górników z Zagłębia Dąbrowskiego. Odrzuca miłość, by zawsze odczuwać empatię do grupy społecznej, z której się wywodzi.