Motyw zemsty w literaturze - konteksty z różnych epok

Wyrządzona nam krzywda, prawdziwa bądź nie, zawsze budzi w sercu pragnienie odwetu. Chęć odpłacenia się naszemu oprawcy w myśl zasady „oko za oko” nazywana jest zemstą i stanowi stały motyw literacki. Towarzyszy nam bowiem od początku, jako wykwit drzemiących w człowieku emocji. Autorzy już od starożytności rozważają moralne oraz społeczne implikacje zemsty. Często zastanawiają się również nad jej związkami ze sprawiedliwością. Stanowi ona przy tym doskonałą motywację bohatera, popychającą go do działania.

  • Motyw zemsty
  • Motyw zemsty w literaturze różnych epok
  • Inne przykłady zemsty w literaturze
  • Motyw zemsty

    Zemstę rozumieć możemy jako wrogie działanie jednej strony, wymierzone w odpowiedzi na prawdziwe lub wyimaginowane szkodliwe działanie drugiej strony. W literaturze motyw ten ma swoje miejsce już o starożytności, ponieważ zemsta stanowi odwieczny element ludzkiej egzystencji.

    Dawniej, kiedy nie istniały rozwinięte mechanizmy prawa i porządku publicznego, strach przed zemstą stanowił swoiste zabezpieczenie grupy plemienno-rodowej przez wrogim działaniem. Do XX wieku na Bałkanach istniało rodowe prawo krwawej zemsty, zobowiązujące w tym celu członków rodziny do mszczenia się za krzywdy na innych grupach. Powodowało to jednak wielowiekowe krwawe wendetty, które nie rozwiązywały sporów. Piętrzyły się tylko stosy ofiar.

    Literatura wychodzi właśnie z takiego spojrzenia na zemstę. Zazwyczaj możemy spotkać się z próbami moralnej oceny tych czynów. W wielu księgach religijnych, między innymi w Biblii, znajdziemy potępienie zemsty i oderwanie jej od prawdziwej sprawiedliwości. Teksty literackie często podnoszą również problem konsekwencji, jakie niesie za sobą podjęcie decyzji o odwecie. Pod tym względem jest to tylko kolejne ogniwo w łańcuchu cierpienia i śmierci.

    Zemsta stanowi zarazem doskonałą oś fabuły. Bohater może być ofiarą zemsty, bądź aktywnie działaś na jej rzecz. Popycha go ona więc do działania, dają zarazem miejsce na moralne rozważania jej natury.

    Motyw zemsty w literaturze różnych epok

    Iliada - Homer

    Starożytny grecki epos opowiada historię wojny trojańskiej - konfliktu między Achajami a mieszkańcami Troi, którego powodem było uwiedzenie pięknej Heleny przez księcia Parysa. Pośród zgromadzonych pod wodzą króla Agamemnona Achajów walczy heros Achilles i jego towarzysze. Waleczny, ale zarazem dumny wojownik popada pewnego razu w konflikt z władcą Myken o branki Chryzejdę i Bryzejde. Achilles wycofuje się z walki, podczas gdy trojanie pod wodzą szlachetnego Hektora atakują obóz Achajów.

    By ratować sytuację, najlepszy przyjaciel herosa, Patroklos, ubiera jego zbroję i staje do walki z czempionem trojan. Zostaje jednak przez niego zgładzony. W akcie bezpardonowej zemsty Achilles rusza pod mury Troi z zamiarem zabicia Hektora. Po zaciętym pojedynku bezcześci ciało trojańskiego księcia, ciągnąc je wzdłuż murów za swoim rydwanem. Potem zabiera je do obozu, uniemożliwiając królowi Priamowi pogrzebanie syna. Dopiero błaganie przybyłego w przebraniu pod osłoną nocy do jego namiotu starca zmiękcza serce herosa.

    Hamlet - William Szekspir

    Młody książę duński Hamlet zostaje zainspirowany do zemsty na zabójcy ojca przez jego ducha. Podejrzewa o to Klaudiusza - brata króla. Oprócz tego zawiedziony jest postawą matki, która zostaje żoną mężczyzny szybko po śmierci wcześniejszego męża. Udając obłąkanego, Hamlet planuje zemstę, w której Klaudiusz sam przyzna się do swojej winy. Dla dokonania jej poświęca miłość pięknej Ofelii, a nawet życie dawnych przyjaciół. Wiedziony rozterkami długo nie potrafi jednak zdecydować, jak powinien ostatecznie postąpić.

    Zemsta dokonuje się, gdy Hamlet ściera się w pojedynku z Lartesem - synem dworzanina, które zabił podczas podsłuchiwania jego rozmowy z matką. Obaj mężczyźni zostają śmiertelnie ranni zatrutymi ostrzami, przygotowanymi przez Klaudiusza. Ten zaś ginie z ręki duńskiego księcia tuż przed jego własnym zgonem. Z kolei matka Hamleta umiera od zatrutego wina, przygotowanego dla jej syna prze Klaudiusza.

    Giaur - Lord Byron

    Młody wenecjanin, zwany przez Turków Giaurem (Niewiernym), zakochuje się w Gruzince Leilii - niewolnicy baszy Hassana. Ten dowiaduje się o ich miłości i zgodnie z muzułmańskim zwyczajem, postanawia utopić kobietę w morzu. Kochanek nie zdążywszy uratować dziewczyny, postanawia krwawą zemstę. Gdy Hassan, pragnąc ukoić żal po stracie Leili, wybiera się z orszakiem do domu nowej wybranki, atakuje go grupa najemnych morderców po wodzą Giaura. Dwaj mężczyźni ścierają się w krwawej walce wręcz.

    Chociaż Giaur rozumie stojące za Hassanem argumenty i docenia jego szlachetność, pragnienie zemsty i własne postanowienie jest w nim silniejsze. Zabija więc baszę, po czym udaje się do Grecji. W klasztorze postanawia samotnie doczekać końca swoich dni, pozostając rozdarty. Nie może i nie chce wyspowiadać się, z jakiego mordu dokonał, ponieważ oznaczałoby to wyrzeczenie się miłości do Leili. Nie może też bez niej żyć, czeka więc na połączenie się z nią w śmierci.

    Zemsta - Aleksander Fredro

    Aleksander Fredro traktuje motyw zemsty w sposób karykaturalny - zamiast powodować krzywdę u ofiary, owocuje szczęśliwym zakończeniem komedii.
    Dwaj szlachcice, Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek, mieszkają w przedzielonym murem zamku. Obaj Sarmaci pałają do siebie otwartą niechęcią, która ciągle przeradza się w nie mające końca utarczki.

    W tle tego sporu jest zaś miłość podopiecznej Cześnika, Klary i syna Rejenta, Wacława. Młodzi nie mogą być razem, ze względu na awersje do siebie nawzajem dwóch szlachciców. Dochodzi do tego, że Sarmaci wyzywają się na pojedynek, a Rejent namawia narzeczoną Cześnika do wyjścia za swojego syna. W odpowiedzi ten knuje plan zemsty. Schwytawszy Wacława, zmusza go do ślubu z Klarą. Młodzi nie oponują, w końcu taki był ich zamiar od samego początku. Rejent daje się przekonać do takiego obrotu spraw obietnicą wysokiego posagu panny młodej. Po wszystkim obaj Sarmaci podają sobie ręce. Zemsta przynosi tu więc paradoksalnie zgodę między zwaśnione strony.

    Hrabia Monte Christo - Aleksander Dumas

    Młody marynarz Edmund Dantès to zakochany w pięknej Mercedes idealista. Zakochany w tej samej kobiecie Fernand Mondego i buchalter okrętowy Danglars z zazdrości o awans na kapitana okrętowego piszą na niego donos. Oskarżony o bonapartyzm, Dantès zostaje aresztowany na własnym przyjęciu zaręczynowym. Zastępca prokuratora królewskiego de Villefort skazuje go bez wyroku na osadzenie w zamku d'lf, ponieważ pragnie przez to ukryć powiązania własnego ojca z bonapartystami.

    Marynarz spędza w więzieniu czternaście lat, podczas których zdobywa edukację z rąk włoskiego księdza i uczonego - Farii. Ten zdradza mu położenie skarbu rodu Spadów na wyspie Mone Cristo. Edmund wykorzystuje śmierć duchownego do ucieczki, po czym odnajduje skarb. Powoli przystępuje do realizacji planu swojej zemsty.

    Po dziesięciu kolejnych latach już jako hrabia Monte Cristo, doprowadza do upadku wszystkich ludzi odpowiedzialnych za swój los. W wyniku jego machinacji Fernand Mondego popełnia samobójstwo, Danglars zostaje zrujnowany. De Villefort popada zaś w obłęd, kiedy jego zainspirowana przez hrabiego morduje mu rodziców, a potem zadaje śmierć sobie i własnemu synowi z polecenia męża. Dantès, zastanawiając się nad obraną drogą zemsty, dochodzi do wniosku, że na nią zasłużył.

    Krzyżacy - Henryk Sienkiewicz

    W powieści Sienkiewicza zemsta kieruje Jurandem ze Spychowa. Mszcząc się za śmierć zony w wyniku najazdu Krzyżaków na swój gród, rycerz prowadzi z nimi prywatną wojną. Bezpardonowe działania Juranda spotykają się jednak z odwetem zakonu. Więżą oni jedyną córkę rycerza, Danusię. Upokorzony przez Krzyżaków pan na Spychowie musi prosić o jej uwolnienie.

    Przy próbie pochwycenia rycerza wywiązuje się walka, w której ginie wielu Niemców, w tym usynowiony przez komtura Zygfryda de Löwe rycerz-zakonnik. W akcie zemsty dostojnika Jurand zostaje oślepiony, a jego język odcięty wraz z prawicą. Danusia z kolei nie wytrzymuje trudów niewoli i umiera. Gdy w wyniku działań bohaterów Zygfryd de Löwe dostaje się do niewoli, Jurand niespodziewanie puszcza go wolno.

    Granica - Zofia Nałkowska

    Zenon Ziembiewicz wdaje się w romans z pochodzącą z niższej klasy społecznej Justyną Bogutówną. Gdy ta zachodzi w ciążę, nie chce uznać dziecka i namawia dziewczynę do aborcji. Cała sytuacja grozi bowiem jego karierze oraz osobistemu szczęściu z rodziną. Zrozpaczona i porzucona Justyna pogrąża się w coraz większym szaleństwie. Ostatecznie wdziera się do magistratu, gdzie pracuje jej były kochanek, po czym oblewa jego twarz żrącym kwasem.

    Inne przykłady zemsty w literaturze

    Erynie - Mitologia grecka

    Te zrodzone z krwi wykastrowanego Uranosa, która spadła na Gaję boginie personifikowały zemstę i karę. Alekto, Tyzyfone i Megaira przedstawiane były jako uskrzydlone, straszliwe kobiety, chłoszczące swoje ofiary biczami lub wężami.

    Electra - Sofokles

    Dramat antyczny Sofoklesa ukazuje zemstę dzieci króla Myken Agamemnona na Kitajmestrze - własnej matce, która wraz ze swoim kochankiem zabiła męża w kąpieli. Samo zabójstwo również było aktem zemsty za złożenie w ofierze przez króla  Ifigenii - własnej córki. Zemsta za ojcobójstwo ukazana jest tu jako coś strasznego, a zarazem uzasadnionego.

    Dziady cz. III - Adam Mickiewicz

    W scenie więziennej dramatu Konrad śpiewa pieśń zemsty, zwaną czasami pieśnią upiora. Refren pieśni brzmi: „Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga. Z Bogiem i choćby mimo Boga!”.

    Beczka Amontillada - Edgar Allan Poe

    Szlachcic Montresor uważa, że szlachetny Fortunat obraził go i dlatego planuje zemstę. Pod pozorem sprawdzenia jakości wyjątkowo drogiego sherry zwabia go podczas karnawału do katakumb. Tam zamurowuje go żywcem.

    Potop - Henryk Sienkiewicz

    W zemście za zabicie swoich towarzyszy przez Butrymami, najeżdża i pali ich zaścianek - Wołmontowicze. Kmicic mści się też na Kuklinowskim za przypalanie go pochodnią podczas oblężenia Jasnej Góry.

    Wizyta starszej pani - Friedrich Dürrenmatt

    Claire Zachanassian, miliarderka która niegdyś została ośmieszona i wypędzona z miasteczka Güllen, przybywa zemścić się na swoim kochanku. Obiecuje mieszkańcom zubożałej miejscowości miliard marek za jego zabicie. Choć początkowo nikt nie chce wykonać egzekucji, ostatecznie Alfred Ill umiera w wyniku ataku serca, a pieniądze zostają wypłacone.


    Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok

    Ostatnia aktualizacja: 2023-09-05 20:56:45