Dziecko oraz dzieciństwo to często pojawiający się w literaturze motyw. Kojarzy się on z radością, beztroską, czasem spędzonym na zabawie i nauce. I rzeczywiście, często opisywane w literaturze historie dzieci takie właśnie są. Z drugiej strony autorzy sięgają też po motyw dziecka nieszczęśliwego, zaniedbanego i porzuconego, którego losy wpłyną na to, jakim dorosłym takie dziecko się stanie. Dziecko portretowane jest więc w powieściach i w wierszach na różne sposoby, które razem tworzą zróżnicowany obraz tego, jak może wyglądać dzieciństwo.
Spis treści
Jan Kochanowski poświęcił cykl dziewiętnastu trenów pamięci swojej zmarłej córeczki i żałobie po jej stracie. Z utworów tych wyłania się portret dziecka, które Kochanowski utracił. Urszulka w jego słowach i opisach jawi się jako dziecko genialne i pełne talentów, zachwycające swoich rodziców zdolnościami na każdym kroku. Była ona dla Kochanowskiego na tyle ważna, że złamał on zasadę tworzenia trenów (poświęcano je tylko osobom dorosłym) i wprowadził do nich dziecięcą bohaterkę. W ten sposób dął do zrozumienia czytelnikowi, jak ważną pozycję zajmowała w jego życiu zmarła córka i jak boleśnie przeżył jej stratę. Śmierć dziecka jest dla rodzica źródłem jednego z najgorszych rodzajów bólu, co widoczne jest w utworach renesansowego poety. W córce pokładał on bowiem liczne nadzieje, świadom jej niezwykłych talentów, które prezentowała mimo bardzo młodego wieku. Nie spędziła ona wiele czasu ze swoimi rodzicami - żyła bowiem zaledwie trzy lata - ale była tak oryginalnym i cudownym dzieckiem, że jej śmierć uczyniła w rzeczywistości rodziny ogromną wyrwę. Z trenów wnioskować można, że Urszulka swoje krótkie życie spędziła szczęśliwie - rodzice dbali, by nie dręczyły jej żadne zmartwienia, nie doświadczyła ona przez to jednak pełni życia, nie zaznała bólu czy smutku.
Motyw dziecka w “Nie-boskiej komedii” opiera się na synu głównego bohatera, hrabiego Henryka. Jest to Orcio - dziecko, które dzięki modlitwom swojej matki zostało poetą i w młodym wieku przejawiało w tym kierunku ogromny talent. Swoją modlitwą matka Orcia na zawsze zmieniła jego życie. Poezja dała dziecku niezwykłą w jego wieku wrażliwość, mogło ono więc porozumieć się z ojcem-artystą. Jednak dar Orcia okazał się być równocześnie jego przekleństwem. Jest on w stanie przewidzieć przyszłość, doświadcza wizji, jednak Orcio jest dzieckiem nieszczęśliwym, różniącym się od swoich rówieśników. Nie jest on w stanie żyć normalnie, poezja przejmuje bowiem każdy aspekt jego codzienności, wręcz wylewa się z jego ust. Dlatego Orcio nie przeżyła swojego dzieciństwa tak jak inne dzieci, jest mu ono odebrane, nie może on rozwijać się tak, jak powinno mieć to miejsce - jest przedwcześnie dojrzały. Wpływ matki i jej pragnienia, by został poetą, sprawia, że Orcio zostaje napiętnowany poezją i swoim talentem, które w innych okolicznościach byłyby cennym darem. Doświadcza on także wielu tragedii w życiu - na przykład śmierci matki czy utraty wzroku. Orcio ostatecznie ginie w trakcie rewolucji, nie zaznawszy szczęścia czy spokoju ducha. Jest przykładem motywu dziecka nieszczęśliwego, pozbawionego beztroskiego dzieciństwa.
Nowela Sienkiewicza opowiada o losach ubogiego chłopca - Janka Muzykanta. Jest on dzieckiem bardzo utalentowanym, ale jednocześnie skrzywdzonym przez los. Jego zdrowie jest słabe, najprawdopodobniej jest także nieślubnym dzieckiem, autor nie wspomina bowiem o jego ojcu. Jedyne, co go wyróżnia na tle innych dzieci, to jego talent muzyczny. Mieszkańcy wsi nie rozumieją pasji dziecka do muzyki i nie doceniają jego talentu. Janko nie może się więc realizować i robić tego, co sprawia mu w jego nędznym życiu radość. Kluczowym momentem noweli jest chwila, w której Janko zakrada się do dworu i dotyka skrzypiec, których dźwięk go zafascynował. Ubogie dziecko zostaje w wyniku tego oskarżone o próbę kradzieży skrzypiec i skazane na karę chłosty. W wyniku tego dziecko umiera. Sienkiewicz w swoim utworze podjął problem dzieci ubogich, zaniedbanych i utalentowanych, którym w rozwijaniu pasji przeszkadzało pochodzenie. Janko jest dzieckiem dogłębnie skrzywdzonym przez los i ludzi, które mogłoby osiągnąć w życiu sukces, gdyby tylko urodziło się w innym miejscu, w innej rodzinie, dbającej o jego edukację. Janko reprezentuje sobą historie wszystkich dzieci, których los był zdeterminowany przez siły niezależnie od nich. Jest to opis ogromnej niesprawiedliwości, która dotknęła najbardziej niewinną istotę na świecie - małe, chore dziecko.
W “Małym Księciu” głównym bohaterem historii jest właśnie małe dziecko - tytułowy Książę. Żyje on samotnie na swojej planecie, aż do momentu, w którym pojawia się na niej róża. Mały Książę nie potrafi jednak zrozumieć potrzeb i kaprysów róży, ponieważ jest dzieckiem i nikt nie nauczył go tego. Porzuca więc ją i wyrusza w podróż po innych planetach. Czytelnik, wędrując wraz z Małym Księciem - poznaje świat i obserwuje dorosłych ludzi z perspektywy dziecka. Mały Książę nie rozumie postaw dorosłych, niektóre wydają mu się absurdalne, autor punktuje nielogiczne zachowania, przedstawiając je za pomocą prostego i niewinnego spojrzenia dziecka. Świat widziany z perspektywy małego bohatera mógłby być o wiele łatwiejszy. Mały Książę jednak nie tylko obserwuje - rozwija się wraz z każdą historią i odwiedzoną planetą, poszerza swoje horyzonty i nabywa doświadczenia. Jego proste, dziecięce spojrzenie zaczyna się komplikować, chłopiec próbuje także zrozumieć zasady rządzące światem i w jaki sposób funkcjonują relację międzyludzkie.
Motyw dziecka w literaturze pojawiał się wielokrotnie we wszystkich epokach: