Motyw anioła w literaturze - konteksty z różnych epok

Ostatnia aktualizacja: 2024-02-02 21:02:50
Motyw anioła

Pochodzące z tradycji judeochrześcijańskiej anioły to istoty stworzone przez Boga jako jego słudzy. Tajemnicze byty, o których mało mówi zarówno Tora jak i Biblia zazwyczaj pełnią rolę posłańców Stwórcy. Swoje miejsce znalazły również poza literaturą religijną.

Spis treści

Motyw anioła - znaczenie

Słowo „anioł” pochodzi od greckiego ángelos oznaczającego posłańca. Nazwa wywodzi się od roli, jaką Stary i Nowy Testament przypisują tym tajemniczym istotom. Mają być one posłańcami Boga, wykonującymi Jego wolę. 

Czym jednak jest anioł, pozostaje kwestią sporną. Występujące w wierzeniach żydowskich, chrześcijańskich i muzułmańskich nie są przez nie dokładnie opisywane. Przyjęło się, że anioł to istota duchowa, stworzona przed ludźmi i obdarzona większym rozumieniem Stwórcy. Cześć z nich odrzuciła jednak swoją rolę i pod wodzą Szatana zbuntowała się, stając upadłymi aniołami - diabłami.

Literatura opisuje anioły bardzo różnorodnie. Obraz pięknego młodzieńca z aureolą i skrzydłami jest najbardziej znany, jednak istnieją o wiele bardziej fantazyjne obrazy. Stary Testament wykazuje pewne zapożyczenia z mezopotamskiej mitologii i opisuje niektóre anioły jako potworne bestie z płonącymi mieczami. Popularnym memem internetowym stał się obraz „zgodnego z Biblią” anioła w formie amorficznego bytu rodem z horrorów.

Trzy wyżej wymienione religie miały wielki wpływ na literaturę, dlatego anioły możemy spotkać również poza ich świętymi księgami. Przeniknęły do zbiorowej świadomości jako tajemnicze, potężne i czyste istoty duchowe. Niejednokrotnie pomagają ludziom, ale też okazują się do nich podobni. Często zachodzi nawet skontrastowanie śmiertelników z nieśmiertelnymi bytami.

Anioł bywa wykonawcą woli Boga, obrońcą uciśnionych i pogromcą grzeszników. Symbolizuje coś przekraczającego cłowiezeństwo - byt między Bogiem a człowiekiem.

Motyw anioła w literaturze różnych epok

Biblia

Stary i Nowy Testament niewiele wspominają o aniołach. W świętych księgach chrześcijaństwa pełnią one rolę wykonawców woli Boga i posłańców wysyłanych przez Niego do ludzi. Trzech aniołów symbolizujących Stwórcę ogłasza Abrahamowi i Sarze, że będą mieli syna. Z bytem takim Jakub siłuje się na pustyni, a anioły z płonącymi mieczami miały strzec raju po upadku pierwszych ludzi. Archanioł wany Gabrielem (dosłownie „mężem Bożym”) zwiastuje Marii narodziny Jezusa.

Co istotne, niektóre anioły miały porzucić służbę Bogu i zostać strącone z nieba. Jednymi z nich jest szatan, zwany też Lucyferem - Gwiazdą Zaranną, niegdyś najwspanialszym z aniołów.

Aniele Boży

Średniowieczna modlitwa katolicka, wzywająca pomocy anioła stróża, odmawiana w ramach codziennego pacierza.

Wyraża ona wiarę katolików w istnienie anioła stróża - istoty duchowej przypisanej człowiekowi jako jego stróż i protektor. Wierni wzywają jego nieustającej obrony oraz proszą, by odprowadził ich aż do samych bram wieczności.

Lament świętokrzyski 

Średniowieczny utwór, wyrażający żal Matki Boskiej po śmierci Chrystusa. Elementem wyróżniającym „Lament świętokrzyski” na tle innych utworów tego typu jest przedstawienie Maryi jako niezwykle ludzkiej. Jest ona tutaj matką jak każda inna, pogrążoną w rozpaczy nad śmiercią syna. 

Utwór nawiązuje przy tym to momentu Zwiastowania - nowotestamentowej sceny, gdy archanioł Gabriel przynosi Maryi wieść o poczęciu Chrystusa. Posłaniec zwiastuje wtedy wielką radość i łaskę Boga dla kobiety. Teraz stojąca pod krzyżem Matka Boża czyni mu wyrzut, że nie wspomniał nic o jej udziale w równie wielkim cierpieniu.

Raj utracony - John Milton

Słynny poemat epicki z XVII wieku opisuje strącenie Szatana i jego zwolenników z Nieba po przegranym buncie. Uwięziony na dnie płonącej otchłani, przywódca upadłych aniołów zakłada w niej swoje królestwo. To z niego będzie planował dalszą wojnę przeciwko Bogu. Nie mogąc jednak obalić Stwórcy, postanawia zniszczyć jego ukochane stworzenie - ludzi. Bunt aniołów nie kończy się więc na przegranej, a jest raczej wieczną wojną, w której to potomkowie Adama i Ewy stają się ofiarami zemsty Szatana na Bogu. 

Szatan jest przez Miltona przestawiony jako postać po trosze tragiczna. Władca piekieł wie bowiem, że nie może wygrać z Bogiem. Jednak w imię swojej niezależności i wolności musi Mu się przeciwstawić. Jak mówi najsłynniejszy cytat z „Raju utraconego”: Lepiej być władcą w Piekle niż sługą w Niebiosach.

Dziady cz. III - Adam Mickiewicz

Anielskie istoty pojawiają się w dramacie kilkakrotnie, ukazując koncepcję opatrzności bożej roztoczonej nad Polską. W czasie snu uwięzionego w celi Konrada, duchy dobre i złe walczą o jego duszę. Jeden z aniołów opowiada o zabieraniu ducha młodego poety w niebiosa oraz wystawianiu go na męki po to, by ukształtować z niego wybitnego wieszcza. Jego straż nad duszą Konrada, choć męcząca, jest zadaniem anioła wymodlonym przez matkę poety.

Anielscy posłańcy ukazują się również podczas Widzenia księdza Piotra, wieszcząc mu łaskę u samego Boga. Mnich dostrzega również, że boski posłaniec będzie czuwał nad młodym wskrzesicielem narodu, aż ten będzie gotowy wypełnić swoją misję.

Dwa anioły - Adam Asnyk

Adam Asnyk nadaje kształt aniołów dwom największym tajemnicom ludzkiego losu - śmieci i miłości. Tym samym w sposób poetycki próbuje wytłumaczyć sens ich istnienia.

Anioł życia i anioł śmierci spotykają się gdzieś nad morzem, rozprawiając o swoim pobycie na ziemi. Pierwszy przynosił życie, siejąc jego śmiertelne ziarna. Rozkrzewiał również miłość, którą leczył cierpienia ludzkiego losu. Zbliżając do siebie serca, dawał im siłę do przezwyciężania bólu.

Anioł śmierci koił cierpienia ludzkie swoim dotykiem, przynoszącym wieczny pokój. Dostrzegł przy tym między ludźmi osobę szlachetną, którą pokochał za jej nieskazitelność. Jednak czas odciskał piętno na charakterze sprawiedliwego, dlatego anioł śmierci postanowił działać. Odebrał mu życie, by na zawsze zachować go szlachetnym.

Anioł - Bolesław Leśmian

Wiersz wykorzystuje motyw anioła jako istoty nieomal idealnej i czystej do podkreślenia kolorytu ludzkiego życia. Anioł obserwowany przez podmiot liryczny to istota nieomal doskonała, ale przez to zimna, nieludzka Duch nie odczuwa porywów namiętności, nie zna miłości ani zachwytu nad pięknem przyrody. Anioł nie ma nawet płci, co pokazuje, jak bardzo oderwany jest od świata.

Podmiot liryczny zastanawia się, czy istota tak czysta może być więc zdolna do rozumienia miłości, która związana jest dla niego ze strefą zmysłową. 

Igraszki z diabłem - Jan Drda

Słynna komedia czeskiego dramaturga, opowiadająca o przygodach dragona Marcina Kabata. Odsłużywszy swoje lata, powraca w rodzinne strony, zostaje wplątany w piekielną intrygę. Aby ratować pyskatą Kasię i księżniczkę Disperandę, Kabat będzie musiał między innymi udać się do piekła, a w spór o dusze dwóch niewiast włączy się nawet sam Belzebub.

W komedii co jakiś czas przewija sie postać anioła, służącego pustelnikowi z rozkazu Boga. Niebiańska istota przychodzi również ostatecznie z pomocą bohaterom, ratując ich od gniewu mieszkańców piekła.

Siódmy anioł - Zbigniew Herbert

Herbert zrywa z wizją anioła jako istoty realnej, nadając mu postać bardziej ludzką i codzienną.

Tytułowy siódmy anioł nazywa się Szemkel i na tle pozostałych sześciu wypada tragicznie. Nie jest bowiem idealny, wręcz przeciwnie. Nerwowy, wyświechtany Szemkel przemyca przy tym grzeszników do nieba. Wielokrotnie z to karany staje się zarazem narzędziem ich zbawienia. Daleki od ideału, będący źródłem wstydu spełnia jednak swoją anielską powinność opieki nad ludźmi.

Jutrzenka duszy - Charles Baudelaire

Choć Charles Baudelaire najlepiej znany jest ze swoich obrazoburczych wierszy, „Jutrzenka duszy” dotyka odmiennego problemu. Opisuje stan chwilowego wzburzenia sumienia, który powstaje w człowieku na skutek sennego widzenia tuż przed świtem.

Wizja piekielnych otchłani rodząca się tuż nad ranem pomiędzy stanem snu, a przebudzenia powala duszy grzesznika zajaśnieć na chwilę i stać podobną aniołom. Na ten krótki moment nawet najgorszy człowiek dotyka nieśmiertelności i ociera się o jaśniejącą czystość.

Anioły - Kazimiera Iłłakowiczówna

Wiersz przybliża postaci aniołów przedstawionych w typowy sposób - jako okryte powłóczystymi szatami, skrzydlate istoty. Mieszkańcy niebios, mimo ogromnych rozmiarów ich skrzydeł, są jednak niezwykle delikatni, wręcz wrażliwi. Pochylając ku sobie głowy, zastygają bez słowa, nie chcąc przestraszyć zalegającej ziemię ciszy.

Towarzyszące ciszy, spokojne anioły interpretować można na wiele sposobów. Spoglądając na ziemię, zdają się nad nią czuwać, otaczać niewidzialną opieką. Zarazem ich towarzyszka oznacza często spokój. Tym samym anioły byłyby wysłannikami pokoju.

Ballada o trzech wesołych aniołach - Konstanty Ildefons Gałczyński

Utrzymana w konwencji komediowej ballada opowiada o losach trzech aniołów: Piotra, Pawła i Zefiryna. Mimo swojej duchowej natury mieli oni niezwykle ludzkie uciechy. Piotr słynął z miłości do alkoholu, Paweł bijatyk, zaś Zefiryn poezji i anielic. Trzej niepokorni aniołowie zakłócali spokój nieba, aż wreszcie Bóg rozkazał „nadaniołowi Matyskowi” (archaniołowi Michałowi) wypędzić ich do piekła.

Konstanty Ildefons Gałczyński obdziera w swojej balladzie aniołów z ich nieskalanej natury, nadając im cechy ludzkie. Służą ku temu nie tylko przedstawione grzechy, ale również ich niezwykle ludzkie imiona. Grzeszni aniołowie pozostają tym samym istotami bliższymi człowiekowi, niż te pozostałe w niebie. 

Inne przykłady motywu anioła w literaturze

  • Pieśń o Rolandzie - Gdy Roland umiera od odniesionych w bitwie ran, wyciąga swoją dłoń ku niebu w geście ofiarowania służby Bogu. W tej samej chwili duszę rycerza unoszą aniołowie, zabierając ją do nieba. Roland umiera bowiem śmiercią dobrego chrześcijanina, zostaje wiec zbawiony.
  • Sonety do Laury - Petrarka w swoich utworach przechodzi od cielesności do metafizycznego umiłowania Boga. Miłość jest dla niego stanem egzystencjalnym, pozwalającym na samodoskonalenie. Dzięki niej człowiek może stać się istotą podobną aniołowi - czystym, wiecznie pogrążonym w uwielbieniu Stwórcy.
  • Boska komedia - W opisie wędrówki Dantego przez Niebo opisane zostają anioły i ich geneza. Te duchowe istoty zostały stworzone przed światem jako słudzy Boga, znający prawdę o jego chwale. Autor przybliża również historię upadku części z nich po wodzą Szatana.
  • Tren IX - Podmiot liryczny zwraca się ku mądrości, jako odpowiedzi na problemy człowieka. Kto ją posiądzie, staje się nieomal równy aniołom - odporny na wszelkie cierpienie, niewrażliwy wobec kolei losu, pozbawiony strachu wobec przyszłości.
  • Sonet II - Mikołaj Sęp Szarzyński nawiązuje do słów Hioba o marności życia ludzkiego, wskazując ogrom i niezrozumienie miłości Boga do stworzenia. Nawet będący blisko Stwórcy Cherubini, ani ogniści Serafinowie nie są w stanie Go zrozumieć. Aniołowie i ludzie mogą Go jedynie kochać.
  • Człowiek igrzysko boże - W wierszu Wacława Potockiego ludzkie życie przedstawione jest jako gra w szachy między aniołem i diabłem. Człowiek stanowi w nim jedynie pionek, poruszający się wedle ustalonej odgórnie roli. Sędzią tej gry pozostaje zaś Bóg.
  • Za aniołem - Anioł w wierszu Teofila Lenartowicza to towarzysz podróży i zarazem stróż. Dziecko porzuca dawne życie na rzecz wędrówki z anielskim wysłannikiem, który chroni je przed każdą trudnością i niebezpieczeństwem.
  • Faust - W drugiej części utworu, gdy duch Fausta ma już zostać strącony do piekła, pojawiają się anielskie chóry. Wysłannicy nieba przepędzają pilnujące bohatera diabły i pokonując samego Mefistofelesa, odbierają mu duszę Fausta. Wśród śpiewów pochwalnych powracają z nią do nieba.
  • Anioł śmierci - Poemat Michaiła Lermontowa dotyka problematyki dramatycznych emocji, jakie towarzyszą śmierci. W przedstawionej historii Anioł Śmierci był niegdyś istotą dobrotliwą, swoim ostatnim pocałunkiem dającą umierającym spokój. Gdy wcielony w kobietę poznał, że ludzie gardzą życiem na rzecz chwały, zmienił swoją naturę. Od teraz Anioł Śmierci niesie ludziom strach przed końcem.
  • Anhelli - Eloe, opiekunka Anhellego, to anioł o duszy i ciele kobiety. Narodziła się z łzy Chrystusa wylanej na Golgocie i dlatego najlepiej rozumie ludzkie cierpienie oraz skłonność do błędów. Po śmierci Ellenai zabiera jej ciało do nieba, zaś po śmierci Anhellego strzeże jego wiecznego spoczynku.
  • Dies irae - Występujący w utworze Kasprowicza anioł jest tutaj posłańcem zniszczenia - zwiastunek gniewu Stwórcy. Nawiązuje to do Apokalipsy św. Jana, gdzie podobna istota miała złamać boskie pieczęcie, inicjując koniec świata.
  • Śmierć w Wenecji - Będący obiektem platonicznego uczucia literata Gustawa von Aschenbacha chłopiec Tadzio, jest przyrównywany do anioła. Jego delikatna, wręcz efemeryczna aparycja oraz dziecięca czystość przywodzi bohaterowi na myśl kościelne wyobrażenia posłańców Boga.
  • U wrót doliny - U wrót doliny Jozafata, gdzie rozegrać ma się Sąd Ostateczny, anioły oddzielają od siebie ludzi i zabierają im ostatnie pamiątki ich wcześniejszego życia. Chociaż uprzejme, są też stanowcze, niepomne na tragedię zagubionej ludzkości.
  • Przesłuchanie anioła - W wierszu Zbigniewa Herberta anioł to uosobienie niewinności i światła. W wyniku krwawego przesłuchania zostaje on zamieniony w człowieka. Istotę ludzką tworzy tu cierpienie, które staje się zarazem zarzewiem jego skończoności i grzeszności.
  • Aniele boży - Wiersz księdza Twardowskiego przedstawia anioła jako duchowego towarzysza ludzkiej wędrówki przez życie. Podmiot liryczny zwraca się do anielskiego stróża, by tak jak on sam nigdy nie przestawał „odchodzić” - kierować przez życie ku wieczności.

Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok