Wśród najważniejszych poglądów renesansu wyróżnić należy antropocentryzm. Termin powstał poprzez połączenie greckiego słowa „anthropos” i łacińskiego wyrazu „centrum”. Zgodnie z ideą antropocentryzmu człowiek znajduje się w centrum Wszechświata i pełni w nim najważniejszą rolę.
Spis treści
Definicja antropocentryzmu
Antropocentryzm głosi, że człowiek stanowi najważniejsze odniesienie w świecie. W potocznym ujęciu występuje on jako przeciwieństwo teocentryzmu, czyli wywodzącej się ze średniowiecza idei, której zwolennicy przyjmują, że w centrum istnienia znajduje się Bóg. Renesansowy antropocentryzm wpisywał się w ogólny nurt światopoglądowy epoki. Jednym z powodów tego stanu rzeczy było porzucenie – na rzecz autorstwa – twórczości anonimowej, która we wcześniejszych wiekach zdominowała pisarstwo.
Geneza antropocentryzmu
Początków idei antropocentryzmu należy dopatrywać się w filozofii antycznej, a w szczególności – szkole sofistów. Sofiści zakładali, że prawdziwy świat można poznać wyłącznie przy pomocy zmysłów, prawda zawsze zależna jest od punktu widzenia konkretnej osoby, a najważniejszym odbiciem prawdy jest praktyka. Uważali, że nie istnieją prawdy powszechne, a wszystkie argumenty mogą doczekać się kontrargumentów. Ze względu na to jak dużą wagę przywiązywali sofiści do funkcjonowania w świecie, ich uwaga skierowana była przede wszystkim na ludzi. Jeden z najsłynniejszych sofistów – Protagoras – głosił, że nie istnieje rzeczywistość sama w sobie. Wszystko, co istnieje, jest wynikiem działania istot. Jego nauka opierała się w dużej mierze na twierdzeniu „Człowiek jest miarą wszechrzeczy”.
Antropocentryzm renesansowy
Renesansową ideę antropocentryzmu można podzielić na cztery rodzaje. Każdy z nich obejmował różne aspekty życia.
- Antropocentryzm metafizyczny – zakładał, że człowiek jest najważniejszym elementem poznania. Wszystkie dociekania powinny odnosić się do człowieka i na człowieku skupiać. Antropocentryzm metafizyczny stanowił przeciwieństwo teocentryzmu, w którego ramach najważniejszym obiektem refleksji był Bóg.
- Antropocentryzm teoriopoznawczy – zakładał, że świat można zbadać za pomocą zmysłów. Z tego powodu człowiek – istota zdolna do refleksji – jest najistotniejszy.
- Antropocentryzm teologiczny – odwrotnie do doktryn średniowiecznych, zakładał, że człowiek jest istotą w pełni (lub tylko częściowo) niezależną od Boga.
- Teocentryzm aksjologiczny – człowiek, jako istota rozumna i refleksyjna, jako jedyny jest w stanie tworzyć i porządkować świat wartości.
Antropocentryzm a teologia
Antropocentryzm teologiczny przyjmuje, że człowiek zajmuje bardzo istotne miejsce w historii zbawienia. Boski plan ukazany został z perspektywy nie samego Stwórcy, a losów człowieka, istoty wykreowanej na obraz i podobieństwo boskie, która funkcjonuje w świecie. Jezus Chrystus, pojawiając się na świecie pod ludzką postacią, umacnia więc znaczenie, jakie odgrywa człowiek we Wszechświecie.
Antropocentryzm a humanizm
Humanizm był nurtem, który pozwolił na znaczne oddzielenie epoki od wcześniejszego, długiego okresu średniowiecza. W ramach myśli humanistycznej mieści się nie tylko antropocentryzm, ale również inspiracje myślą Grecji i Rzymu. Humanizm – tak jak antropocentryzm – stawiał jednostkę w centrum zainteresowania – koncentrował się przede wszystkim na życiu i sprawach ludzi, ich wolności, godności oraz kwestii wartości przez nich wyznawanych. Światopogląd humanistyczny zachęcał do rozwoju własnego „ja” – intelektualnego, ale również psychicznego, społecznego i fizycznego. Do pisarzy humanistycznych zaliczyć możemy przede wszystkim Petrarkę, Erazma z Rotterdamu czy Giovanniego Pico della Mirandolę.
Antropocentryzm w literaturze
Zwrócenie uwagi na człowieka, jego życie i sprawy definiowało przede wszystkim literaturę i filozofię renesansu. Należy pamiętać o tym, że w każdej z epok literackich pojawiało się zainteresowanie człowiekiem i jego sprawami. Wśród najpopularniejszych utworów, które skupiają się na życiu człowieka, wyróżnić można:
- Wielki Testament – utwór autorstwa Franciszka Villona. Powstał u schyłku średniowiecza i opisuje refleksje bohatera literackiego, który po swoim hulaszczym życiu dokonuje swoistego rachunku sumienia. Jest to utwór wyjątkowy przede wszystkim dlatego, że główną rolę odgrywa w nim nie Bóg – jak zakładać można po epoce, w której „Wielki Testament” powstał, a człowiek – grzeszny, błądzący, niedoskonały.
- Dekameron – stworzona przez Giovanniego Boccaccia historia, która w 1559 trafiła do Indeksu Ksiąg Zakazanych. Składa się ze 100 nowel i zawiera w sobie opowieści osób, które przez 10 dni przebywały w odosobnieniu schroniwszy się przed epidemią dżumy. Każdy z uczestników spotkania pochodzi z różnej grupy społecznej, opowiada inne historie i skupia się na wybranym przez siebie, istotnym dla niego, temacie. Wśród refleksji podejmowanych w czasie opowieści pojawiają się kwestie takie jak: ludzkie przywary, nieprawdopodobne, fantastyczne historie, nieszczęśliwa miłość, błędy wysoko postawionych urzędników kościelnych lub możnych świata.
- Pieśni – dzieło Jana Kochanowskiego. Kochanowski czerpał z inspiracji antycznych, więc w jego twórczości przewijało się wiele motywów obecnych w rozważaniach starożytnych. Jednym z takich motywów była kondycja człowieka w świecie i rola, jaką przyjmuje on każdego dnia wobec otaczającej go rzeczywistości. W „Pieśniach” Kochanowski podejmował kwestie takie jak doświadczenie życiowe, majątek, zagubienie, przywiązanie, samotność, poczucie bezpieczeństwa i rozwój osobisty.
- Treny – jedno z najpopularniejszych dzieł Jana Kochanowskiego. Poeta opisuje w nim rozterki związane z utratą dziecka. Cierpienie ojca, zagubionego we wcześniej uporządkowanym świecie, prezentuje oblicze człowieka doświadczonego tragedią. Kochanowski na kartach Trenów wielokrotnie mierzy się z myślą, że jego wcześniejszy światopogląd okazuje się nieprzydatny wobec straty, której doznał.
- Pieśń XIX (o dobrej sławie) – jedna z pieśni autorstwa Jana Kochanowskiego, w której kreuje on wzór człowieka renesansu. Podmiot liryczny pisze o tym, że człowiek jest zarówno postacią duchową jak i fizyczna – posiada ciało, ale także duszę. Podkreśla znaczenie człowieka w świecie – przywołuje postać Boga, który obdarował człowieka rozumem – nie umieścił go więc na równi ze zwierzętami, a wywyższył, co wyróżnia człowieka na tle innych istot.
- Żywot człowieka poczciwego – utwór Mikołaja Reja. Tematyka dzieła skupiona jest na wskazówkach dotyczących sposobu wychowania młodzieży, poszczególnych etapów życia i korzyści, jaką niesie za sobą starość. Rej przygląda się życiu ludzi z perspektywy ich relacji z naturą i światem. Rytm funkcjonowania człowieka podyktowany jest zmianami pór roku, obowiązkami, pracą i wartościami, których należy przestrzegać. Wzór ziemianina, gospodarza i „człowieka poczciwego”, jaki zarysowany został przez Reja, obejmuje wszystkie najważniejsze aspekty życia.
Antropocentryzm to jedna z najstarszych idei porządkujących rolę człowieka w świecie. Zakłada, że człowiek jest istotą pełniącą najważniejsze funkcje we Wszechświecie – obdarzona jest rozumem, godnością, świadomością pozwalającą kreować wzorce moralne i wolnością.
Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady