Leonardo da Vinci, Człowiek witruwiański
W XV i XVI wieku rozwinął się w Europie prąd umysłowy, który zakładał, że najwyższą wartością jest sam człowiek oraz jego samodoskonalenie. Prąd ów nosił nazwę humanizmu. Termin nawiązuje do łacińskich słów „homo” (człowiek), „humanitas” (człowieczeństwo) oraz „humanus” (ludzki).
Humanizm, jako prąd umysłowy, rozwinął się w epoce Renesansu. Jego początki sięgają kultury włoskiej. Charakteryzował się przede wszystkim odwołaniem do kultury starożytnej oraz filozofii antycznej. W centrum zainteresowania humanizmu znajdował się człowiek – jego natura, życie fizyczne i duchowe. Człowiek w humanizmie rozumiany był jako istota społeczna, autonomiczna, wolna i posiadająca godność. Pogląd ten różnił się znacząco od głównego tematu sztuki i literatury średniowiecznej skupiającego uwagę głównie na postaci Boga oraz kwestię życia wiecznego i konieczności pokuty za grzechy. W humanizmie człowiek rozumiany był jako istota sprawcza – mógł więc samodzielnie decydować o swoim losie. Światopogląd humanistyczny przyczynił się w znacznej mierze do rozwoju nauki, co wynikało głównie z jego założeń dotyczących uznania człowieka za jednostkę indywidualną. Literatura renesansowa odzwierciedla w pełni wszystkie założenia nurtu myślowego, jakim jest humanizm.
Z pojęciem humanizmu silnie związany jest termin antropocentryzm. Oznacza on umieszczenie człowieka w centrum Wszechświata, nadanie mu najwyższego znaczenia. Antropocentryzm stanowi opozycję do teocentryzmu, czyli poglądu głoszącego, że naczelne miejsce we wszechświecie zajmuje Bóg i to on jest główną przyczyną i celem egzystencji świata. Jedną z cech antropocentryzmu było założenie, że ludzka świadomość i moralność posiadają wartość najwyższą, umożliwiają bowiem wzrost wiedzy i dalsze rozwijanie świata. W literaturze i sztuce Renesansu zauważyć można zwrot ku człowiekowi – w malarstwie na szczegółach anatomicznych jego ciała, w literaturze – jego sprawczości i indywidualności.
Literatura humanistyczna wzorem nauk społecznych, rozwijała się poprzez kreowanie specyficznych dla epoki systematycznych ram tworzenia i stylu. Główną inspirację stanowiły teksty klasyczne, które humaniści studiowali i starali się naśladować. Literatura humanistyczna bardzo często wykorzystywała styl pisarski (w szczególności metrum) takich poetów jak Owidiusz czy Horacy, a wzorem prawno-dyskusyjnym bywały pisma Cycerona. Dla twórców humanistycznych duże znaczenie miało mimesis. Termin ten odnosi się do naśladowania natury – bądź tzn. naturalnej, czyli doświadczanej przez człowieka zmysłami jak i tworzonej. Ta ostatnia umożliwiała artystom podążanie tropem poetów klasycznych i nawiązywanie do ich utworów lub rekonstruowanie ich. Istotne dla zrozumienia sztuki humanizmu jest to, że w renesansie nie istniało pojęcie plagiatu. Utrzymywanie znaczącego podobieństwa do utworu klasycznego nie świadczyło o braku talentu poety – wręcz przeciwnie – sprawne podążanie za wzorem uznawane było za wyraz mądrości i oczytania.
Humanizm renesansowy rozwinął się we Włoszech i stopniowo wywarł bardzo duży wpływ na kulturę europejską. Wśród wielu wybitnych pisarzy tego okresu wyróżnić należy twórców takich jak:
Polski humanizm w literaturze renesansowej reprezentowany jest przez dwóch czołowych poetów tego okresu. Zapoczątkowali oni dalszy rozwój literatury w języku polskim dostarczając kulturze polskiej wzorów i motywów sięgających czasów antycznych:
Humanizm, jako główny nurt światopoglądowy epoki renesansu, podkreślał znaczenie człowieka w świecie. W literaturze tego okresu dominowały tematy bliskie społeczeństwu – kształtowała się liryka obywatelska. W humanizmie polskim bardzo duże znaczenie posiadało tworzenie w języku narodowym. Pozwoliło to na ukształtowanie zasad stylu i gramatyki. Klasyczne inspiracje poetów i pisarzy odnosiły się nie tylko do wzorów antycznego pisarstwa, ale również starożytnej filozofii i sztuki. W przestrzeni filozofii za najważniejsze uznać należy odniesienia do stoicyzmu i epikureizmu, które odnaleźć można na gruncie poezji polskiej przede wszystkim w utworach Jana Kochanowskiego. Wielu artystów renesansowych posługiwało się bezpośrednimi odniesieniami do dzieł pisarzy antycznych oraz mitologii. Humanizm jest jednym z tych nurtów myślowych, który bardzo silnie ukształtował kulturę europejską.