„Kollokacja” to najbardziej znana powieść autorstwa Józefa Korzeniowskiego, który tworzył w epoce romantyzmu. Opowiada ona o miłości między paniczem Józefem Starzyckim a Kamilą, córką prezesa Zagartowskiego. W tle dochodzi do tragedii związanej z przejmowaniem majątków we wsi Czaplińce.
Spis treści
Powieść opisuje intrygi pewnego dorobkiewicza, prezesa Zagartowskiego, który pragnie wydać za mąż swoją jedyną córkę, Kamilę. Doprowadza on do ruiny kilka okolicznych rodzin szlacheckich, by wykupić ich majątki — Czaplińce, które mają wielu właścicieli. Tymczasem Kamila zakochuje się w Józefie Starzyckim, pochodzącym z jednej z tych rodzin, które prezes chce wykupić. W międzyczasie wywiązuje się rywalizacja o Kamilę między Henrykiem a Józefem, a prezes dogaduje się z ojcem Józefa, by do ślubu nie doszło. Kochankowie zostają rozdzieleni, a prezes kontynuuje swoje plany. Dochodzi do konfliktu z Kamilą i Starzyckimi, a wkrótce potem prezes umiera. Po pewnym czasie Kamila ostatecznie wychodzi za mąż za Józefa.
Akcja dzieje się na Wołyniu w powiecie starokonstantynowskim. Autor odżegnuje się od szablonu powieści sentymentalnej, ale z niego korzysta. We wszechobecnym błocie grzęźnie powóz, w którym podróżuje panna Kamila i jej brzydka guwernantka, panna Beldeau, Francuzka. Ojciec Kamili, prezes Zagartowski, to właściciel wsi Szyszkowce. Obok leży wieś Czaplińce, która stała się „rzeczpospolitą kolokacyjną” i miała więcej niż jednego dziedzica. Kobietom w powozie pomaga Józef Starzycki, do którego Kamila coś czuje.
Prezes mieszkał w niewykończonym domu, był wdowcem od dwunastu lat, a Kamila była jego jedyną córką. Nie posiadała odpowiedniego wykształcenia, była za to swawolna, a ojciec bardzo ją kochał. Ona jednak go potępiała, a jej nauczycielka francuskiego nie lubiła Polski. Pozwalała też dziewczynie na wszystko. Pożyczkowski przybywa do prezesa, by sprzedać majątek. W transakcji pośredniczy Żyd, Szloma Krzemieniecki, który dawał Pożyczkowskiemu towary na kredyt. Prezes wykupuje jego długi i odkupuje majątek, co przybliża go do posiadania wsi Czaplińce.
Dworek w Czaplińcach był skromny i porządny, a Józefa po powrocie przywitał tam jego dziadek. Witał się też z babcią, rodzicami i siostrą. Dziadek gospodarował pracowicie majątkiem, był uczciwy, lecz porywczy. Przekazał go potem synowi, Hipolitowi. Babcia faworyzowała zaś Józefa. Wnuczka Anusia była bardzo spokojna i uległa. Hipolit zaś — zamyślony i pogrążony w lekturze. Przed snem opowiedział żonie o sytuacji majątku, a Anusia opowiada Józefowi, jak zaręczyła się z panem Ignacym. Anusia widzi, że brat się zakochał, ale ten nie chciał się do tego przyznać, chociaż rozmyślał o Kamili.
Pojawia się rodzina Płachtów i ich dom w Czaplińcach. Gospodarz lubił wykwintne rzeczy, a pani domu udawała francuski akcent. Ich córkami były Zenobia i Kryspina. Byli jedną z zamożniejszych rodzin we wsi. Dom był jednak dość zaniedbany, a część należało przeznaczyć do rozbiórki. Pan domu uważał, że obszerne domy są wykwintne. Wyposażenie domu było stare i zniszczone. Na imieniny pani domu urządzono przyjęcie i zaproszono wielu gości: rodzinę Boruckich, Skrętskich, Zarzyckiego i Cepowskiego, obu z synami, którzy interesowali się z wzajemnością córkami Płachtów. Przybył też pan Jakub, który grał na gitarze, i rozpoczęła się uroczystość: kawa, obiad oraz tańce.
Guwernantka widzi zmianę w zachowaniu Kamili, która jest blada i nieobecna. Marzy bowiem o przystojnym Józefie. Zaprosiła do siebie Szlomę, udając zainteresowanie Czaplińcami, a tak naprawdę chciała dowiedzieć się więcej o rodzinie Starzyckich. Podsunęła Szlomie myśl, by jej ojciec zaprzyjaźnił się z nimi, a potem nakłonił do sprzedaży majątku. Plan się powiódł: już kilka dni później jej ojciec pojechał do Starzyckich. Córka poprosiła, by podziękował Józefowi za jego pomoc. Sam Józef zaś owładnięty był zakochaniem i wielokrotnie wybierał się do Szyszkowiec, ale czuł się onieśmielony. Wizyta prezesa zaskoczyła go. Anusia odgaduje i rozumie wszystko, a brat przyznaje się do miłości do Kamili.
Prezes był zły z powodu chłodnego przyjęcia przez ubogiego szlachcica. Następują odwiedziny Włodzimierzowej Podziemskiej z synem Henrykiem. Ma ona zadłużony majątek pod kontrolą innych osób, a jej syn był rozpieszczony. Gardziła polszczyzną. Prezes wykupił część jej długów i poprosił o ich zwrot. Kamila przed Szlomą udawała zainteresowanie Henrykiem, zatem prezes postanowił połączyć majątki. Podziemska była w kiepskiej sytuacji finansowej, zaczęła zatem rozważać ten ślub. Henrykowi było to natomiast całkowicie obojętne. Kobieta omawia interesy z prezesem, a ten daje jej do zrozumienia, że jej pieniądze są mu potrzebne. Przymusił ją więc do zaproponowania ślubu ich dzieci, a potem wyjawił jej całą prawdę na temat majątku i tego, czy zgodzi się na ślub.
Kamila atakuje Henryka i dręczy go tak, jak jej ojciec dręczy jego matkę. Wtedy zjawia się Józef, a Kamila wypuszcza psa Józefa, Amora. Dziewczyna cieszy się z tej wizyty. Wyjawia też, że to ona skłoniła ojca do wizyty w majątku Józefa. Kamila zmienia zachowanie, staje się miła dla wszystkich gości. Zaprosiła też Józefa na kolejną wizytę.
Pojawia się opis pana Ignacego i jego miłości do Anusi. Starzyccy zatrzymują się w karczmie z młodym małżeństwem podczas podróży do domu pana Ignacego. Pojawia się tam prezes z córką. Kamila wyjawia Anusi, że kocha Józefa. Obiecują sobie pisywać do siebie. Anusia powtarza tę rozmowę bratu. Ten płacze ze szczęścia, ale też z trwogi. Prezes rozmyśla nad tym, jak zagarnąć całe Czaplińce. Kamila przed ojcem jest oziębła wobec Józefa, a miła dla Henryka. Hipolit udaje się z wizytą do prezesa, a Józef pada do nóg Kamili. Prezes uważa, że córka znudziła się szlachcicem.
Żyd wchodzi do domu Pożyczkowskich, a prezes pragnie, by całe Czaplińce pogrążyły się w długach przez branie towarów na kredyt. Część drobnej szlachty zaczyna sprzedawać swoje majątki prezesowi, a on dalej pokazuje się jako wzorowy sąsiad. Henryk jest zły na siebie i matkę, a zakochani piszą do siebie poprzez Anusię. Henryk uczy się od Siodłowskiego „męskich spraw”. Spotka Józefa w Szyszkowcach. Henryk próbuje zaimponować Kamili konną jazdą na ich spotkaniu. Wierzchowiec go jednak ponosi i ośmiesza się przed Kamilą i Józefem, gdy wpada w kałużę.
Wściekły Henryk wyzywa Józefa na pojedynek przez Siodłowskiego. Józef zgadza się, ale pod warunkiem zachowania tajemnicy, gdyż pojedynki są zakazane. Józef przygotowuje rzeczy na wyjazd, a ojciec domyśla się, że syn się zakochał. Widzi w tym test charakteru syna. Kolejnego dnia Józef jedzie na spotkanie z Kamilą, by się z nią pożegnać; przeczuwają, że to ich ostatnia rozmowa. Józef prosi Ignacego, by był jego sekundantem. Dowiaduje się o wszystkim dziadek, który jedzie na pojedynek zamiast Ignacego. Henryk trafia Józefa w ramię i mdleje, Józef nie strzela do Henryka i się rozchodzą.
Henryk sprzecza się z matką na temat swojego wychowania. Planuje także wyjechać. Jego matka pisze list do prezesa i informuje go, że ich wspólne interesy uważa za zakończone. Prezes daje córce list, a ta mdleje, a potem zaczyna płakać. Prosi Szlomę, by dowiedział się o stanie Józefa, a prezes pisze do Hipolita z prośbą o wsparcie w zakończeniu niedorzecznej relacji młodych. Hipolit odpisuje, że rozumie problem, a syn ma mu być posłuszny. Starzycki rusza do syna, spotyka się w karczmie z Żydem i ruszają do Józefa. Żyd opatruje jego ramię i daje mu list od Kamili do Szlomy. Józef prosi o wybaczenie i obiecuje posłuszeństwo ojcu. Ojciec mu przebacza. Prezes rozmawia z Kamilą, wyjaśnia jej sytuację i proponuje innego męża. Kamila nie chce, prezes grozi wydziedziczeniem. Któregoś razu do jej ogrodu wkrada się Józef. Kochankowie żegnają się — to ich ostatnie spotkanie.
Prezes zajmuje się ekspansją w Czaplińcach, buduje gorzelnię, kuźnię i owczarnię. Mieszkańcy są oburzeni, ale nie protestują. Próbują z nim rozmawiać, a on ich uspokaja, że to nic takiego. Prace wciąż posuwają się naprzód. Przychodzą Żydzi po odbiór długów. Otrzymują też listy od prezesa, który wykupił ich weksle i żąda spłaty długów, grożąc sądem.
Wszyscy rozumieją już prawdziwą naturę prezesa, który wszystkich ich oszukał i wykorzystał. Jednoczą się przeciwko niemu i wybierają pana Płachtę na prezesa związku, a Starzycki odmawia przystąpienia do niego. Pan Skrętski kłóci się z sąsiadem o gęś i sprzedaje swoją część prezesowi, tak jak pani Borucka, bracia Smyczkowscy i pan Płachta. Prezes staje się posiadaczem większej części majątku. Nie sprzedał ziemi tylko pan Starzycki.
Prezes boi się pana Hipolita ze względu na córkę, próbuje zdobyć jego majątek. Widzi, że Hipolit nie odda ziemi, zatem uderza w dziadka. Wpuszcza niby przypadkiem świnie do jego ogrodu, a te tratują uprawy. Dziadek bije parobka, za co grozi więzienie, więc Starzycki udaje się do prezesa prosić o wycofanie oskarżenia. Prezes każe im się wyprowadzić w zamian za to. Do pokoju wchodzi Kamila i mówi ojcu, że albo zatrzyma oskarżenie, albo ona ucieknie do ukochanego. Prezes jest zły, ale zatrzymuje sprawę, a Hipolita wzrusza zachowanie dziewczyny.
Przez rozmowę z córką prezes choruje, jest zły i ucierpiała jego duma. Odwiedza swoją nową ziemię i denerwuje się dumą Starzyckich. Cierpi z powodu wielu niepowodzeń, między innymi pożaru gorzelni. Jego zdrowie stawało się coraz słabsze, czuł, że niedługo umrze. Miał wrażenie, że to kara boska. Interesy nie idą, prezes choruje coraz bardziej, posyła po księdza i doktora, o czym Żyd informuje Kamilę. Dziewczyna czuła, że to jej wina. Prezes umiera. Szloma organizuje pogrzeb, wysyła też pakiet do Józefa, który ten ma otworzyć po śmierci Kamili. Mianuje ona Hipolita zarządcą majątku swego ojca. Wyjeżdża z majątku.
Kamila żyje skromnie u ciotki, a Hipolit zajmuje się majątkiem, stawia pomnik na grobie prezesa. Józef mieszka na Podolu i niekiedy odwiedza rodzinę. Dziewczyna troszczy się o przyszłość okolicznych dzieci. Henryk w Wiedniu poznaje swoją młodą żonę. Kamila wraca do Szyszkowiec, a na grobie ojca spotyka się z mężczyzną ubranym na czarno. Kilka dni później Kamila spotyka się z rodziną Starzyckich i okazuje się, że dziewczyna ma wyjść za Józefa. Wszyscy udzielają im błogosławieństwa.
Aktualizacja: 2025-10-27 23:59:21.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.