„Pożegnanie jesieni” to dramat autorstwa Stanisława Ignacego Witkiewicza, czyli Witkacego. Przedstawia on losy młodego dekadenta, Atanazego Bazakbala, który przeżywa kryzys egzystencjalny i szuka sensu w życiu, eksperymentując między innymi z używkami i seksem. Na tle jego losów wybucha rewolucja, która prowadzi ostatecznie do wprowadzenia dyktatury w kraju.
Atanazy to nie tylko dekadent, ale również niespełniony artysta, co prowadzi z kolei do rozważań Witkacego na temat Czystej Formy, roli sztuki w społeczeństwie, a także do witkiewiczowskiej teorii powieści metafizycznej. „Pożegnanie jesieni” to co prawda dramat, ale Witkacy swoją filozofię wykorzystywał przy tworzeniu wszystkich dzieł.
Warto zdefiniować, czym właściwie jest powieść metafizyczna i co ją wyróżnia na tle innych dzieł. W ten sposób określa się przede wszystkim utwory literackie w formie prozy, które poruszają tematykę metafizyki i zadają fundamentalne pytania o takie kwestie jak byt, istnienie, cel życia, śmierć, świadomość, Bóg czy nawet o naturę rzeczywistości. To pozwala na odkrywanie kolejnych aspektów egzystencji ludzkiej, a odbiorcę ma to skłonić do głębszej refleksji na temat świata, własnej natury i kondycji, a także sensu istnienia i ludzkich przywar. Powieść metafizyczna skupia się zatem na fundamentalnych kwestiach takich jak istotna sensu rzeczy i przyczyny istnienia, sięga do tego, co znajduje się poza ludzką możliwością poznania. Takie dzieła badają też naturę wszechświata i zasady, jakie nim kierują, a także kierują się w stronę tematyki egzystencjalnej, przemijania i kruchości ludzkiego życia. W takich utworach nie brakuje też elementów filozoficznych i analizy rozmaitych systemów stworzonych przez wielkich myślicieli, a także pytań i siłę wyższą.
Sam Witkacy określał rolę sztuki, religii i filozofii w taki sposób, że powinny one u odbiorcy wywołać uczucie metafizyczne, poczucie odrębności od reszty świata, wyjątkowości swojego istnienia i kontaktu z tajemnicą. To właśnie ma nadawać sens ludzkiemu istnieniu.
Według artysty dawniej sztuka łatwiej oddziaływała na ludzi, jednak w wieku XX zaczęli oni zatracać zdolność do przeżywania głębszych uczuć. Odpowiada za to mechanizacja społeczeństwa, szybki tryb życia i popularność kultury masowej. Te przemyślenia znalazły swoje miejsce właśnie w „Pożegnaniu jesieni”, gdzie ludzkość oddala się od sztuki, a ona sama przestaje spełniać swoją funkcję. Religia w dramacie obumiera, co zresztą też opisywał Witkiewicz, który sądził, że sztuka, religia i filozofia zanikną z powodu braku uczuć wyższych u ludzi.
Rozwiązane Witkacy widział w odejściu od klasycznych i realistycznych wzorców i zastąpienie ich dziełami Czystej Formy. Według jej zasad treść dzieła ma niewielkie znaczenie, a ważna jest forma, dziwaczna, nieliniowa, nieharmonijna i nastawiona przede wszystkim na wstrząśnięcie odbiorcą, konfrontacje z nieznanym i zmuszenie go do głębszych przeżyć. Czysta Forma zrywa z naturalizmem i realizmem, zastępując je fantastycznością.
Samo „Pożegnanie jesieni” wydaje się nie do końca realizować te założenia, gdyż fabuła dramatu jest liniowa, a jej treść jest znacząca, czy wręcz oparta na prawdziwych wydarzeniach rewolucji październikowej. Sam też Witkacy wykorzystuje dzieło do propagowania swoich przekonań filozoficznych, co nie zostało umieszczone w zasadach określających istotę tego, czym miała być właśnie Czysta Forma. Tematyka dzieła Witkacego również nie jest przypadkowa, jak postulował sam artysta, a wydarzenia logicznie wynikają z siebie nawzajem. Nie widać też w niej postulowanej skrajnej deformacji. Dramat porusza jednak wiele zagadnień metafizycznych, stawia pytania o sens życia i analizuje takie aspekty jak właśnie sztuka, religia czy filozofia. Po obejrzeniu tego dramatu na scenie widz faktycznie może mieć wrażenie wybudzenia się z dziwnego snu, jak tego pragnął Witkacy.
„Pożegnanie jesieni” zatem na swój sposób wpisuje się w witkiewiczowską teorię powieści metafizycznej, jednak nie realizuje wszystkich założeń Czystej Formy, którą propagował Witkacy.
Aktualizacja: 2025-10-01 10:48:39.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.