„W małym dworku” to dramat autorstwa Stanisława Ignacego Witkiewicza, po raz pierwszy wystawiony na deskach teatru w 1923 roku. Utwór jest uważany za nietypowy dla Witkacego, mimo iż jak zwykle na swój sposób, Witkacy wchodzi w polemikę teoretyczną z formami literackimi. Tym razem jest to konwencja realizmu, obecna i ważna dla polskiego pisarstwa, a jednak narzucająca pewne formalne i aksjologiczne ograniczenia, które autor próbuje przekroczyć.
Realizm literacki, szczególnie w XIX-wiecznej tradycji (z którą Witkacy podejmie polemikę), dążył do wiernego odwzorowania rzeczywistości poprzez przedstawienie codziennych zdarzeń, wiarygodnych postaci i prawdopodobnych motywacji. Witkacy świadomie gra z tymi założeniami, czerpiąc z nich to, co pasuje do założeń jego nowatorskiej myśli. Bohaterowie sztuki są celowo przerysowani po to, aby sparodiować pewne cechy i postawy ludzkie. Przykładowo reakcja na pojawienie się dawnej kochanki (Ignacy Kozdroń mdleje w obliczu widma Anastazji) powoduje niemalże atak epilepsji. Jest to reakcja prawdopodobna, ale wyprowadzona do egzaltacji, którą hamuje Dyapanazy Nibek, grożąc bohaterowi pistoletem, co również zdaje się gestem mocno teatralizowanym. Dialogi, zamiast budować wrażenie autentyzmu, dotyczą abstrakcyjnych kwestii, głównie koncentrując się wokół przeszłych romansów i obecnych relacji mężczyzn z widmem zmarłej kobiety, która funkcjonuje jako zwykły byt, choć nie należy do świata materialnego.
Widmo Anastazji po jej tragicznej śmierci pojawia się we dworku, przywołane podczas seansu spirytystycznego odprawionego przez jej córki, Amelkę i Zosię. Zjawiska nadprzyrodzone zostają potraktowane nie jako element budujący metafizyczną głębię, lecz jako środek do wyśmiania realistycznych prób tłumaczenia świata za pomocą logiki. Pojawienie się duchów destabilizuje granice między realnym a nierealnym, podkreślając przenikanie się świata uczuć, obsesji i pożądań, ze sztywnymi ramami konwenansu i obyczajowości.
Witkacy podejmuje także krytykę realizmu poprzez dekonstrukcję toposu szlacheckiego dworku, tak charakterystycznego dla literatury polskiej. Miejscem akcji jest fikcyjny, tytułowy „mały dworek” Kozłowice w Sandomierskim. Jego właścicielem i zarządcą okolicznego folwarku pozostaje Dyapanazy Nibek, zdradzony mąż Anastazji. Zamiast idyllicznego obrazu harmonijnej wspólnoty, pokazuje dom pełen zdrad i skrywanych tajemnic, bez poszanowania obyczaju zakorzenionego w polskiej kulturze, na przykład poprzez przykład mickiewiczowskiego Soplicowa. Główni bohaterowie stają się groteskowymi karykaturami – zdradzony mąż (Dyapek), nieszczęśliwa żona (Anastazja), niespełniony poeta (Jęzory). Parodiują oni typowe figury z kanonu literackiego. Dwór nie jest już symbolem tradycyjnych wartości, ale przestrzenią absurdu, gdzie każda relacja zdaje się podszyta fałszem i cynizmem.
Kluczowym narzędziem krytyki realizmu jest groteska, która pozwala Witkacemu wyolbrzymić i skarykaturyzować elementy realistyczne. Język postaci pełen jest absurdalnych stwierdzeń i nieadekwatnych reakcji, co uniemożliwia utożsamienie się z ich losem. Przykładem jest nie tylko brak zdziwienia obecnością zjawy w domu, lecz także afirmatywna postawa zdradzonego męża, który na spokojnie próbuje dogadać się z kochankami żony, choć czasami czuje dyskomfort, gdy wchodzą oni w szczegóły relacji z Anastazją. Fabuła jest chaotyczna i nieprzewidywalna, ponieważ decyzje bohaterów są irracjonalne. Abstrahując od zgody na istnienie nadnaturalnego, ich zachowania nie są racjonalne także w sensie rezygnacji z podążania za utartymi społecznymi normami.
Witkacy, krytykując realizm, atakuje również jego podstawowe założenie – wiarę w możliwość racjonalnego poznania świata. W świecie dramatu nie istnieje jednoznaczna prawda, czego dowodzą słowa Anastazji, iż każdy ma swoją wersję relacji z nią, i każda okazuje się w pewnym sensie prawdziwa z uwagi na różne stany świadomości (choroba, sen, zażywanie opium). Dramat stawia pytanie o granice sztuki realistycznej w przedstawianiu rzeczywistości, sugerując, że każda próba odtworzenia rzeczywistości w literaturze jest skazana na deformację.
Aktualizacja: 2025-04-08 13:03:12.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.