„W małym dworku” to dramat autorstwa Stanisława Ignacego Witkiewicza, mający swą premierę teatralną w 1923 roku. Jest to dzieło o niestandardowej tematyce i konwencji na tle innej twórczości Witkacego, poruszające szereg problemów obyczajowych i społecznych.
Spis treści
Motywem przewodnim dramatu jest sieć powiązań między bohaterami: Dyapanazym Nibkiem, jego córkami Zosią i Amelką, kuzynem Jęzorym oraz Anetą, która pojawia się w roli nauczycielki muzyki dla dziewczynek po śmierci ich matki, Anastazji. Żona Dyapanazego sądziła, iż zmarła z powodu raka wątroby, jednak zastrzelił ją we śnie zazdrosny mąż, gdy dowiedział się o zdradzie. Jako widmo wraca do dworku, gdzie zarówno Dyapek, jak i inni mężczyźni (kuzyn Jęzory oraz drugi kochanek - Ignacy Kozdroń), próbują dojść do porozumienia co do jej licznych romansów. Dowodem na fakt bliskości Anastazji z poetą Jęzorym staje się jej dziennik, przed tym samo Widmo zaprzecza, aby pamiętało owe zdarzenia, będąc wówczas pod silnym wpływem opium. Właśnie za sprawą tego środka, do matki w zaświatach dołączają Zosia i Amelka. Dowiadujący się o ich śmierci Nibek strzela do siebie z rewolweru.
Problematyka rodzinna w dramacie Witkacego jest skomplikowana i nietypowa. Z jednej strony, największą rolę w losach rodziny odgrywa matka, która jednocześnie jest kobietą o rozwiązłej naturze, odwracającą stereotyp kobiecości. Z drugiej - wzajemne, stosunkowo spodziewane relacje mężczyzn (sceny zazdrości, interesy w kancelarii) wydają się irracjonalnie zwyczajne w kontekście paranormalnych zdarzeń mających miejsce we dworku.
Postać Anastazji, zarówno jako żywej kobiety, jak i widma, jest główną determinantą całej akcji dramatu. Z jednej strony przedstawia ona archetyp matki – opiekunki i strażniczki domowego ogniska, która dba o córki także po swojej śmierci. W przypływie matczynej miłości chce je przeprowadzić na swoją stronę, mówiąc dzieciom, gdzie dokładnie znajduje się opium. Z drugiej strony, Anastazja okazuje się kobietą nie stroniącą od bliskiego towarzystwa mężczyzn, z którymi za życia zdradzała swego męża. Nawet po śmierci nie wyraża za te czyny skruchy, wręcz przeciwnie - bawi ją oburzenie męża czy przerażenie kochanka, Ignacego Kozdronia czy zapalczywość poety Jęzorego. W ten sposób autor dramatu odwraca tradycyjne przedstawienie roli kobiety w społeczeństwie, łącząc stereotyp matki z figurą femme fatale, igrającej z męskimi uczuciami.
Z kolei Aneta Wasiewicz, jako wykształcona młoda dama po konserwatorium muzycznym, jest kobietą pośrednio zamieszaną w sprawy mieszkańców dworku. Nie zostaje zaakceptowana przez córki Nibka jako nauczycielka i opiekunka, mająca zastąpić im matkę, za to platonicznie zakochuje się w niej kuzyn Jęzory, dla którego twórczości ma szansę stać się muzą.
Seans spirytystyczny jest pomysłem pogrążonych w żałobie Zosi i Amelki, bierze w nim także udział kuzyn Jęzory, który początkowo nie wierzy w materialność pojawiającego się widma. Potwierdza jednak jego prawdziwość i od tamtej pory właściwie domownicy traktują ducha Anastazji jak element rzeczywistości, który ich nie dziwi. Pojawienie się widma staje się jednak początkiem zdarzeń i dociekań, ujawniających romanse i tajemnice zmarłej kobiety. Anastazja przyznaje się do romansu z Kozdroniem, ale zaprzecza, aby była blisko z Jeziem. Przez cały czas trwania akcji, zachowuje się jak typowy duch: przenika ściany i jedyne co spożywa, to wiśniówka, którą nastawiła sama jeszcze za życia, na wiosnę. Widmo stanowi element fantastyczny, traktowany przez bohaterów jako najzwyczajniejszy element świata przedstawionego. Duch Anastazji popycha dzieci do wypicia trucizny, w efekcie czego samobójstwo popełnia Nibek. Jest ona także uosobieniem lęku kochanka, Kozdronia, który miał nadzieję pozostać w dobrej relacji z właścicielem majątku. Ostatecznie zjawa jest także rodzajem muzy dla szukającego natchnienia, niespełnionego poety Jęzorego.
Cierpienie fizyczne, emocjonalne i duchowe przeplatają się w życiu bohaterów, którzy radzą sobie z nimi na różne sposoby. Zachowanie Anastazji, która za życia cierpiała na raka wątroby, odnosi się do bólu fizycznego, który próbowała desperacko łagodzić. Poszukiwanie ulgi w opium symbolizuje pragnienie ucieczki od nieuchronnej rzeczywistości, jest to więc wariant eskapistyczny poradzenia sobie ze śmiertelną chorobą. Dodatkowo wypełnianie wolnego czasu romansami sugeruje pustkę w emocjonalnym życiu kobiety, która jednak nawet po śmierci, nie ma wyrzutów sumienia z powodu swoich decyzji.
Inny sposób ucieczki od rzeczywistości przedstawia niespełniony poeta, Jęzory Pasiukowski, który zamieszkuje we dworku u rodziny, ponieważ nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Całe dnie spędza, próbując pisać wiersze, jednak do tego potrzebna mu inspiracja. Jedyną do jej uzyskania drogą zdaje się zadurzenie w kobiecie, dlatego również on okazuje się byłym kochankiem Anastazji. Jezio jest oburzony, gdy Widmo nie pamięta wspólnych chwil uniesień, ponieważ miłość jest dla niego centrum świata, na niej koncentruje wszystkie swoje myśli. Gdy przychodzi do niego refleksja o beznadziejności takiej egzystencji, czuje rozczarowanie, ale z wolna także zaczyna w nim wygasać uczucie do zmarłej. Ostatecznie nazywa ją „tylko zjawą”, dlatego można sądzić, że bohater przynajmniej na chwilę rezygnuje z eskapistycznej postawy wobec życia.
Aktualizacja: 2025-04-08 13:07:59.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.