„Sklepy cynamonowe” to zbiór opowiadań Brunona Schulza, który ukazał się w 1933 roku (z datą 1934). Narrator wraca w nich do krainy swoich najmłodszych lat i spogląda na świat niczym dziecko wyposażone w niezwykle bogatą wyobraźnię, posiadającą zarazem sporo zbieżności z optyką widzenia człowieka dorosłego. Stąd w utworach tych pojawiają się liczne motywy, zarówno realistyczne, jak i fantastyczne. Cechują się one ogromną różnorodnością, tworząc całościową wizję świata. Zobrazowane przy ich pomocy problemy odnoszą się do większości ważnych dla każdego człowieka zagadnień.
Spis treści
Narrator ukazuje świat z perspektywy dziecka, co nadaje mu wyjątkowość i magię. Jednocześnie wzbogaca tę optykę o doświadczenie i estetyczny światopogląd osoby dorosłej, tworząc tym samym ideał „dojrzałości dzieciństwa”. W świecie „Sklepów cynamonowych” ojciec przestaje być zwykłym kupcem z małego miasteczka i przyjmuje rolę filozofa, maga, artysty, eksperymentatora oraz demiurga, a służąca Adela funkcjonuje tu jako uosobienie władczej i zmysłowej kobiety. Dzięki narracji stylizowanej na dziecięcy punkt widzenia „Sklepy cynamonowe” są pełne niezwykłych wydarzeń, które głęboko zapisały się w wyobraźni bohatera-narratora, Józefa.
„Sklepy cynamonowe”, przedstawiając świat z perspektywy dziecka, poruszają również tematykę dorastania. To zresztą współgra z tym, że wspomniana optyka poszerzona jest o świadomość człowieka dorosłego, posiadającego rozległe horyzonty myślowe i niebanalne skojarzenia w opisywaniu rzeczywistości. Bohater-narrator o imieniu Józef wkracza w wiek dojrzewania: ogląda z kuzynem materiały pornograficzne, odwiedza kojarzącą się ze zdemoralizowanymi zachowaniami ulicę Krokodyli, dostrzega atrakcyjność kobiet, w jego spojrzeniu na Jakuba zaś zaznacza się rywalizowanie z nim w roli mężczyzny. W jednym z opowiadań formułuje swoją narrację już z perspektywy dorosłego, który dawno stracił ojca. Informacja o jego odejściu nie jest jednak pewna, bo status egzystencjalny Jakuba, być może żyjącego wśród bliskich w formie wypchanego kondora (co świadczy o jego degradacji przez rodzinę w wizji narratora), pozostaje niejasny.
Ojciec bohatera-narratora, Jakub, odgrywa kluczową rolę w opowiadaniach. Choć na pierwszy rzut oka wydaje się zwykłym kupcem z małego miasteczka, w oczach syna staje się ekscentrycznym, fascynującym człowiekiem, zajmującym centralne miejsce w jego osobistej mitologii. W podobny sposób Jakub jest przedstawiany w twórczości plastycznej Schulza, w tym w jego ilustracjach do opowiadań. Autor „Sklepów cynamonowych” w swojej kreacji odnosi się do psychoanalitycznej teorii archetypów Carla Gustava Junga, która mówi o pierwotnych wyobrażeniach i motywach wspólnych dla wszystkich ludzi, a jednym z nich jest motyw ojca.
Choć Jakub formalnie zajmuje się handlem, jego prawdziwe pasje to filozofia, sztuka, eksperymenty naukowe i tworzenie nowych bytów, a także rola demiurga, naśladowcy Boga. Pogarszający się stan zdrowia sprawia, że oddala się od rodziny i pogrąża w obsesjach, co prowadzi do jego klęski w starciu z niszczycielską siłą kobiecości, personifikowaną przez służącą Adelę. Józef, choć pozostaje silnie uwikłany w fascynację ojcem, jednocześnie go deprecjonuje, co często interpretuje się jako przejaw kompleksu Edypa, opisanego przez Sigmunda Freuda. Kompleks ten polega na rywalizacji z rodzicem tej samej płci o miłość rodzica przeciwnej płci, w tym przypadku matki.
Wizerunek Jakuba, będący reprezentacją motywu ojca, odbiega od typowych przedstawień w kulturze. Zamiast władzy, siły czy odpowiedzialności, które często przypisuje się patriarchom rodu, Jakub dysponuje cechami nietypowymi dla tej roli, co czyni jego postać wyjątkową, choć mniej związaną z tradycyjnymi wyobrażeniami ojcostwa.
Matka Józefa, będąca jednocześnie żoną Jakuba, jest postacią, o której wiadomo bardzo niewiele; nie zostaje podane nawet imię bohaterki. Jej kreacja okazuje się nad wyraz szkicowa, szczególnie, gdy rozpatruje się ją w kontraście do indywidualności męża, Jakuba. Mimo to narrator wspomina o niej już w pierwszym zdaniu opowiadania „Sierpień”, otwierającym „Sklepy cynamonowe”. Mowa w nim o tym, że zajmuje się ona synami podczas nieobecności męża, który wyjeżdża do sanatorium. W przeciwieństwie do Jakuba matka nie ma artystycznych zainteresowań ani osobistego uroku; podobnie jak Adelę cechuje ją pragmatyzm. W odróżnieniu od tradycyjnego obrazu rodzicielki w kulturze nie przejawia ona cech takich jak umiejętność zarządzania domem, uspokajanie negatywnych emocji męża czy serdeczność. Nie interesuje się również dobrostanem Jakuba. Opisując matkę Józefa, łatwiej jest wskazać, czego jej brakuje, niż precyzyjnie określić pozytywne cechy.
Bohater-narrator, jak każdy chłopiec wchodzący w wiek dojrzewania, zaczyna interesować się kobietami. W „Sklepach cynamonowych” pojawia się wiele przedstawicielek płci pięknej, lecz najbardziej wyrazista z nich to służąca Adela, a nie żona Jakuba, której imienia nawet nie poznajemy. Pomagająca w pracach domowych dziewczyna jest jedyną osobą mającą kontrolę nad ojcem bohatera, który popada w szaleństwo i nie udaje mu się realizować jego artystycznych oraz naukowych zamierzeń. Adela reprezentuje kobiecą zmysłowość i siłę, ale także destrukcyjną moc, jaka pozwala jej dominować nad mężczyznami. W świecie „Sklepów cynamonowych” role płci są odwrócone. To kobieta, a nie mężczyzna, kontroluje i sprawuje władzę. Taki obraz odzwierciedla masochistyczne skłonności Schulza, które poza opowiadaniami można dostrzec także w jego grafikach z cyklu „Xięga bałwochwalcza”, w których męscy bohaterowie przedstawieni są jako postaci poniżane przez wyniosłe kobiety. Poza Adelą drugą reprezentantką świata płci pięknej w opowiadaniach jest matka narratora, która pozostaje niemal niewidoczna na tle ekscentrycznego męża i również wykazuje cechy praktyczne i pragmatyczne, podobnie jak służąca.
W opowiadaniach przedstawione zostały skomplikowane relacje międzyludzkie i rodzinne. Małżeństwo rodziców narratora nie jest szczęśliwe. Matka ignoruje dziwactwa ojca, on zaś stara się dać ujście swoim emocjom, flirtując ze szwaczkami czy podziwiając młodą służącą Adelę, która ma na niego większy wpływ niż żona. Można zaryzykować tezę, że rodzice Józefa nie żyją jak małżeństwo, gdyż nie darzą się miłością w wymiarze emocjonalnym lub fizycznym, a jedynie prowadzą razem dom (właściwie to wspólnie go zaniedbują). Poza tym łączy ich posiadanie dzieci. Jednocześnie Jakub nie realizuje swoich potrzeb z żadną z młodych kobiet z jego otoczenia poza światem swojej wyobraźni, ponieważ posunięcie się do takiego czynu mogłoby stanowić skazę na jego moralności. W „Sklepach cynamonowych” ukazany zostaje również los ciotki Agaty i jej męża Marka: zgnębiony mężczyzna znika na tle nieustannie narzekającej małżonki, z powodu której zachowań cierpi. Z perspektywy „dojrzałego” dzieciństwa narratora przedstawiony obraz bycia razem mężczyzny i kobiety jawi się jako daleki od idealnego. Jedna z najważniejszych relacji, jakie można zbudować w życiu: między mężem a żoną, ukazana jest tu w karykaturalny sposób i nie napawa optymizmem. Podobnie jak w przypadku motywu kobiety sposób przedstawienia małżeństwa i zbudowanych wokół niego więzi zastępczych w „Sklepach cynamonowych” można postrzegać przez pryzmat masochizmu, gdyż każda z opisanych relacji opiera się na poniżeniu mężczyzny przez kobietę.
Akcja rozgrywa się w niewielkim miasteczku, prawdopodobnie inspirowanym rodzinnym Drohobyczem Schulza, choć ta nazwa własna nie pojawia się w opowiadaniach ani razu. Patrzymy na rodzinną okolicę narratora oczyma dziecka. Równocześnie jego spojrzenie na świat pogłębia szeroka perspektywa człowieka dorosłego, postrzegającego przestrzeń z wykorzystaniem licznych kontekstów kulturowych. Stąd ukazana prowincja pod wieloma względami jawi się jako miejsce nieprzeciętne, obok jakiego nie sposób przejść obojętnie. Paradoksalnie znajduje się ona w centrum świata, zachowując z nim liczne związki, na co zwraca uwagę Jerzy Jarzębski (J. Jarzębski, „Prowincja centrum. Przypisy do Schulza”, Kraków 2005), choćby te wynikające z przedstawienia zmitologizowanej wizji przestrzeni. Podążając wraz z Józefem, poznajemy różne zakątki miasta: przede wszystkim fascynujące go sklepy, które nazywa sklepami cynamonowymi. Co ciekawe, narrator określa je w ten sposób nie dlatego, że można w nich kupić cynamon, a z powodu znajdującej się w nich boazerii w jego rdzawym kolorze. Wędrujemy także np. na podejrzaną ulicę Krokodyli, na której kwitną pseudoamerykański kapitalizm, prostytucja i przestępczość. Zaprezentowany obraz prowincji cechuje się wielokulturowością i zgodnym funkcjonowaniem w jednym miejscu ludzi trzech narodowości: Polaków, Ukraińców i Żydów.
Schulz w wyjątkowy sposób opisuje przedstawioną w utworze przestrzeń. Czytelnik poznaje ją z perspektywy dziecka o bogatej wyobraźni kulturowej, któremu nawet zwyczajny na pozór budynek przypomina rozbudowany gmach o zawiłym układzie korytarzy. Dla narratora labirynt to także jego rodzinne miasteczko. Widać to doskonale, kiedy udaje się na nocną przechadzkę, przemierzając między innymi okolicę swoich ulubionych sklepów cynamonowych i gimnazjum, do którego uczęszczał. Motyw labiryntu pojawia się również w kontekście ludzkiej psychiki: ukazując obłęd ojca, Schulz zagłębia się w tajemnicach podświadomości człowieka, którą charakteryzują skomplikowane połączenia.
W opowiadaniach jawa przeplata się ze snem, w jednej chwili wydarzenia jawią się jako realistyczne, aby za chwilę przybrać nieoczekiwany, fantastyczny obrót. Celnym przykładem mogą być tutaj sytuacje z pamiętnej nocy opisanej w „Sklepach cynamonowych”, kiedy bohater-narrator o imieniu Józef wybiera się z rodziną do teatru. W rezultacie tego, że ojciec zapomina portfela i musi go przynieść z domu – odbywa fascynującą wędrówkę po mieście, pełną nieprawdopodobnych przygód.
Manekin będący figurą w kształcie człowieka stanowi jeden z bardziej charakterystycznych motywów „Sklepów cynamonowych”, przesądzających o oryginalności tego tomu. To wręcz swoisty znak rozpoznawczy Schulza, najczęściej kojarzący się z jego twórczością. Pojawia się zarówno w trzyczęściowym „Traktacie o manekinach”, jak i np. na wystawach sklepowych w „Ulicy Krokodyli”, symbolizując niskiej jakości towary pochodzące z Zachodu. Co więcej, manekiny przypominają niektóre postaci, pozbawione duchowej głębi czy typowej dla człowieka cielesności. Wśród nich można wymienić np. ciotkę Agatę, wuja Emila czy ciotkę Perazję, a nawet Adelę i matkę, gdyż są ukazane bardzo schematycznie – w końcu nasza wiedza o nich ogranicza się głównie do przeświadczenia o ich kobiecości czy o przyjmowaniu przez nie postawy pragmatycznej. Z kolei w „Traktacie o manekinach” manekin symbolizuje tandetę i ograniczone możliwości kreacyjne człowieka, który w przeciwieństwie do Boga nie jest w stanie stworzyć niczego doskonałego, a jedynie produkuje nieudolne kopie. Jednym z przejawów tego rodzaju działalności jest właśnie manekin – stanowiący kiczowatą, nieludzko wręcz wyglądającą imitację istoty ludzkiej bez intelektu i emocji, o twarzy zastygniętej w jednym wyrazie. Stąd posiadająca ironiczny wydźwięk wypowiedź Jakuba, parodiująca znaną frazę z Księgi Rodzaju: „[…] chcemy stworzyć po raz wtóry człowieka, na obraz i podobieństwo manekina”. Ojciec, wykorzystując formę podmiotu zbiorowego zamiast pierwszej osoby liczby pojedynczej, podkreśla swoje dostojeństwo i przyjmuje pozę władcy, lecz z racji błahej treści formuła ta ma charakter ironiczny. Jak zauważa Michał Paweł Markowski, „Traktat o manekinach” tylko pozornie dotyczy istoty materii. W rzeczywistości stanowi monolog, który traktuje o relacjach między mężczyznami a kobietami (M. P. Markowski, „Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy”, Kraków 2007). W ten sposób Jakub próbuje uwieść dwie młode szwaczki, Paulinę i Poldę (wskutek interwencji Adeli robi to bez powodzenia).
Czytelnik poznaje ojca narratora, Jakuba, w trudnym dla niego momencie, a mianowicie wtedy, kiedy traci on zdrowie i kontakt z rzeczywistością wskutek zaburzeń przypominających obłęd. Rodzina zaczyna ignorować jego zachowanie i marginalizować rolę, którą w niej odgrywa. W tych okolicznościach władzę nad Jakubem posiada tylko służąca Adela, nieodmiennie niwecząca wszystkie jego zamiary. Ta młoda i atrakcyjna kobieta pociąga go za sprawą swojego uroku osobistego, stąd ojciec jest jej uległy. Motyw choroby, a ściślej rzecz biorąc, obłędu, przejawia się nie tylko w kreacji Jakuba, ale także w opisie mieszkającej na śmietnisku Tłui, córki najmującej się do sprzątania „starej Maryśki”, jak określa ją Józef.
Jedną z obsesji ojca są ptaki, stąd kupuje on jaja i daje je do wysiadywania kurom, a następnie prowadzi na strychu ich hodowlę, chcąc w ten sposób doświadczyć procesu kreacji nowych bytów. Pasjonowanie się skrzydlatymi stworzeniami zapewne nie jest tu przypadkowe: jako symbol kojarzą się one z poetyckim natchnieniem i doskonale oddają chęć ucieczki od codziennych obowiązków i przeciętnej, szarej egzystencji. Marzenia ojca niszczy jednak Adela, która wypędza ptaki, sprzątając strych. Zwierzęta te towarzyszą Jakubowi również w ostatnim opowiadaniu „Sklepów cynamonowych”, zatytułowanym „Noc wielkiego sezonu”. Pojawiają się one w sklepie po pracowitym dla niego dniu. Ojciec zabija je jednak kamieniami: wówczas zdaje sobie sprawę z tego, że w rzeczywistości nie były tak wartościowe, jak wcześniej sądził. Unicestwienie ich wynika z jego poddania się zakazom Adeli, która nie wyraża zgody na prowadzenie hodowli, choć Jakub bez wątpienia postępuje wbrew sobie. Mimo że posiada on naturę filozofa i eksperymentatora, kontrolę nad jego zachowaniem przejmuje służąca wraz ze swoim praktycyzmem, z którego dla ojca wynika konieczność wykonywania pracy kupca, aby utrzymać rodzinę.
Aktualizacja: 2024-10-21 13:53:44.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: kontakt@poezja.org. Bardzo dziękujemy.