Zbiór opowiadań Brunona Schulza „Sklepy cynamonowe” przedstawia niezwykły świat, w którym autor powraca do swojego dzieciństwa, kojarzonego z Drohobyczem z przełomu XIX i XX wieku. To miejsce, choć już nie istnieje, wciąż żyje w jego wyobraźni i wspomnieniach. Odrębność owego świata wynika głównie z techniki mityzacji, jaką Schulz zastosował i którą opisał w swoim eseju „Mityzacja rzeczywistości”. Wymieniony tekst jest jednym z najważniejszych wyjaśnień jego twórczości.
Spis treści
Z eseju „Mityzacja rzeczywistości” pochodzą często cytowane myśli, z których najbardziej znana jest definicja poezji, określanej jako „krótkie spięcia sensu między słowami, raptowna regeneracja pierwotnych mitów”. Schulz wyraził w nim także dwie inne ważne idee: „Istotą rzeczywistości jest sens. Co nie ma sensu, nie jest dla nas rzeczywiste” oraz „nienazwane nie istnieje dla nas. Nazwać coś – znaczy włączyć to w jakiś sens uniwersalny”. Warto zaznaczyć, że dla pisarza poezja była synonimem literatury, więc te przemyślenia odnosił także do swojej prozy.
Mityzacja jest zabiegiem literackim, który polega na wykreowaniu świata przedstawionego w taki sposób, aby upodobnić go do obrazów mitycznych na drodze wprowadzania do niego takich elementów. W szerszym znaczeniu obejmuje również nadanie głębszego sensu rozmaitym motywom otaczającej rzeczywistości.
Opowiadania Schulza tworzą niezwykły świat, pełen magii i nietypowych skojarzeń, odwołujący się zarówno do mitów, jak i do codziennych zjawisk, ukazujący je w nowym, niezwykłym świetle. Przykładem może być fragment z opowiadania „Sierpień”, w którym zwykły wyjazd Jakuba do sanatorium nabiera w oczach dziecka wyjątkowego znaczenia.
Pobyt ojca poza domem, z pozoru normalna sytuacja, staje się dla dziecka źródłem intensywnych przeżyć i niepokoju. Opis „białych od żaru dni letnich” podkreśla odczuwane zagrożenie, choć w rzeczywistości chodzi tu tylko o intensywny sierpniowy upał.
Schulz opisuje świat wakacji jako „księgę”, która jest pełna blasku, światła i słodkiego smaku gruszek, co sugeruje niezwykłe, mistyczne doświadczenia. Takie deskrypcje sprawiają, że opowiadania autora „Sklepów cynamonowych” zbliżają się do liryki, tworząc oryginalną formę poetyckiej prozy.
Schulz używa mitów, by nadać codziennym wydarzeniom głębsze znaczenie. W „Sklepach cynamonowych” rzeczywistość jest wielowymiarowa, co pozwala na różne interpretacje, w tym odwołania do tradycji biblijnej.
Jedną z ważnych ról pełnionych w opowiadaniach przez ojca, Jakuba, jest bycie demiurgiem, czyli twórcą. Jednakże jego obraz budowany w narracji syna jest ambiwalentny – z jednej strony budzi szacunek, z drugiej bywa przedstawiany w degradujących go wcieleniach, np. w formie wypchanego ptaka.
W „Traktacie o manekinach” Schulz przedstawia akt stworzenia świata na nowo, ale tym razem przez Jakuba, który fascynuje się bylejakością. Tekst ma głęboko ironiczny charakter, co wskazuje na złożoność relacji między mężczyznami a kobietami.
Schulzowskie opowiadania są otwarte na różnorodne interpretacje – od psychoanalizy po feminizm. Ich uniwersalność i głębia przekazu sprawiają, że „Sklepy cynamonowe” stanowią wyjątkowe dzieło literackie o znaczeniu globalnym.
Zbiór opowiadań Brunona Schulza „Sklepy cynamonowe” przedstawia wyjątkową rzeczywistość: twórca wraca w nich do przestrzeni swojego dzieciństwa, utożsamianego z Drohobyczem z przełomu XIX i XX wieku, miejsca, które już nie istnieje, lecz żyje w jego wyobraźni i pamięci. Niezwykłość wykreowanego świata wynika w dużej mierze z zastosowanego przez autora „Sanatorium pod Klepsydrą” zabiegu mitologizacji, zrealizowanego w myśl koncepcji opisanej przez niego w eseju „Mityzacja rzeczywistości”. Tekst ten stanowi jeden z jego najważniejszych komentarzy do własnych opowiadań.
Ze wspomnianego eseju pochodzą często przytaczane w rozmaitych okolicznościach sentencje, wśród nich najbardziej znana jest Schulzowska definicja poezji, którą określił on jako „krótkie spięcia sensu między słowami, raptowną regenerację pierwotnych mitów”. Obok tego można wymienić jeszcze dwie znane maksymy pisarza o ważnym przesłaniu filozoficznym: „Istotą rzeczywistości jest sens. Co nie ma sensu, nie jest dla nas rzeczywiste” oraz „nienazwane nie istnieje dla nas. Nazwać coś – znaczy włączyć to w jakiś sens uniwersalny”. Warto podkreślić w tym miejscu, że pisarz, wypowiadając się na temat poezji, traktował to pojęcie jako synonim literatury, odnosząc niniejszą kategorię także do interpretacji swojej prozy.
Mikrokosmos „Sklepów cynamonowych” jest pełen magii i niezwykłości, przejawia się zarówno w bezpośrednim nawiązaniu do mitów, jak i w obrazowaniu rozlicznych obszarów ukazanego świata w sposób wykorzystujący niepowszednie skojarzenia. Za przykład realizacji opisanego zabiegu może chociażby posłużyć poniższy fragment, rozpoczynający opowiadanie „Sierpień”: „W lipcu ojciec mój wyjeżdżał do wód i zostawiał mnie z matką i starszym bratem na pastwę białych od żaru i oszałamiających dni letnich. Wertowaliśmy, odurzeni światłem, w tej wielkiej księdze wakacyj, której wszystkie karty pałały od blasku i miały na dnie słodki do omdlenia miąższ złotych gruszek”.
Zwykły na pozór wyjazd ojca, w celach leczniczych, do sanatorium zapewniającego kuracjuszom terapię przy pomocy zdrowotnych właściwości wody, urasta tu do rangi poddanego hiperbolizacji niecodziennego wydarzenia, zapisującego się z wielką intensywnością w wyobraźni dziecka. Zaistniały stan rzeczy wywołuje w nim poczucie zagrożenia, o czym świadczy wystawienie go wraz z bliskimi „na pastwę białych od żaru i oszałamiających dni letnich”. Postrzegany dzięki różnym zmysłom fenomen wakacji podniesiony zostaje do rangi doświadczania ich jako bogatej w znaczenia księgi, kojarzącej się z „Księgą blasku”, mistycznym komentarzem do części Biblii. Poznawanie owej „księgi wakacyj” przywołuje wrażenia związane z dotykiem, o czym świadczy jej „wertowanie” dłońmi, wzrokiem, do czego odsyła jej światło, blask i „biel od żaru”, oraz smakiem, jaki przypomina jedzenie gruszek w formie konfitur.
Większość opisów zawartych w „Sklepach cynamonowych” została skonstruowana podobnie. Przy pierwszej lekturze często wydają się one skomplikowane w odbiorze, co wynika ze specyficznego uformowania ich w sposób przypominający opowiadanie rozumiane jako relacjonowanie wydarzeń. W zaprezentowanym przykładzie jedynym wątkiem na płaszczyźnie akcji jest wyjazd ojca, wszystkie pozostałe informacje stanowią opis towarzyszącej mu atmosfery. Dzięki uniezwykleniu przestrzeni z wykorzystaniem ogromnego bogactwa środków stylistycznych czytelnik zapomina, że rzecz dzieje się w przeciętnym, małym, galicyjskim miasteczku. Patrzymy na świat przedstawiony tak, jak narrator, który postrzega miejsce swojego zamieszkania przez pryzmat dziecięcej wyobraźni, wrażliwości i emocji. Choć opowiadanie jest gatunkiem epickim, nagromadzenie środków stylistycznych zbliża „Sklepy cynamonowe” do liryki. Stąd często określane są one jako oryginalna proza poetycka. Proza spotyka się tutaj zatem z poezją, potwierdzając nie tylko synkretyzm gatunkowy, ale i rodzajowy tego wybitnego dzieła. W mistycznym, stworzonym przez narratora świecie, barwy, dźwięki i zapachy łączą się, przypominając ulotne i częstokroć nadrealistyczne zjawiska. Zwyczajne zdarzenia nabierają wyjątkowości, są tajemnicze i wieloznaczne, dając czytelnikowi możliwość sformułowania na ich temat własnej interpretacji.
Nowatorskie odczytania takich zjawisk, jak pory roku czy sposób funkcjonowania materii sprawiają, że Schulz kreuje osobną rzeczywistość, dokonując swoim mikrokosmosie samowystarczalnego i zorganizowanego na różnych płaszczyznach aktu stworzenia. Postrzegamy w nim świat oczami zafascynowanego jego fenomenami dziecka, które jednocześnie obdarzone jest wyobraźnią i głębią spojrzenia na rzeczywistość znamienną dla człowieka dorosłego. Na tym polega postulowany przez autora „Sklepów cynamonowych” ideał „dojrzałości dzieciństwa” opisany w liście do Andrzeja Pleśniewicza. To paradoksalne określenie odnosi się do wiary w to, że człowiek powinien dążyć do tego, by z jednej strony spoglądać na świat z otwartością dziecka, z drugiej zaś ma za zadanie wykorzystywać w tym wszystko, co najlepsze z całokształtu wieloletniego doświadczenia życiowego.
Pokazywanie rzeczywistości widzianej oczami dziecka pozwala nadać jej magii i tajemniczości, które to jakości łatwo zauważyć i docenić, gdy dopiero odkrywamy otoczenie i posiadamy w sobie siłę oraz entuzjazm do zachwytu nad każdym jego elementem. Narrator buduje nowy, niezwykły i mistyczny wymiar zwyczajnej, jak mogło by się wydawać, prowincji, niekiedy wręcz nużącej z perspektywy przeciętnego obserwatora. Młody wiek bohatera wiąże się też z jego dojrzewaniem, stopniowym przygotowywaniem się do roli mężczyzny zwracającego uwagę na cielesność otaczających go kobiet. Stąd w „Sklepach cynamonowych” pojawiają się liczne przedstawicielki płci pięknej uosabiające płodność. Narrator dostrzega ją w ciotce Agacie, w służącej Adeli, a nawet w chorej psychicznie dziewczynie, mieszkającej na śmietnisku Tłui.
Dziecko, przyjmujące także rolę młodego mężczyzny, przemierza niewielkie miasteczko, które niejednokrotnie zaczyna przypominać labirynt. Oniryczna rzeczywistość splata się tutaj z mimetycznym wyobrażeniem, podobnie jak w mitach boskość przenika się ze światem śmiertelników. To właśnie mityzacja w dużej mierze sprawia, że „Sklepy cynamonowe” są tak wyjątkowym i nieoczywistym obrazem dzieciństwa. Powoduje ona, że omawiane dzieło staje się wieloznaczne, możliwe do odczytania z wykorzystaniem bardzo różnorodnych kierunków interpretacyjnych. Jednym z nich jest np. tradycja biblijna.
Ojciec, zapewne nieprzypadkowo noszący imię Jakub, tożsame z rzeczywistym imieniem ojca pisarza (w Biblii patriarcha Jakub ma syna Józefa, stąd zapewne imię bohatera-narratora), pretenduje do roli demiurga, istoty dokonującej dzieła stworzenia. Schulz w sposób odkrywczy wykorzystuje inspirację Biblią. W Piśmie Świętym ojciec jako patriarcha rodu to nieodmiennie ktoś, komu należą się najwyższa cześć i chwała. W „Sklepach cynamonowych” staje się raczej kimś, wobec kogo dorastający Józef ma ambiwalentny stosunek – przejawia wobec niego najwyższą miłość, zarazem go degradując, np. wtedy, gdy przedstawia Jakuba jako człowieka chorego psychicznie.
Rozbudowane nawiązanie do Biblii przynosi także cały „Traktat o manekinach”. Pokazuje to już pełny tytuł pierwszej jego części: „Traktat o manekinach albo Wtóra Księga Rodzaju”. Właśnie w Księdze Rodzaju opisano akt stworzenia świata, a Jakub usiłuje dokonać go na nowo. Tym razem nie zamierza jednak kierować się podobieństwem do doskonałego dzieła Boga, ale wręcz przeciwnie – okazuje się zafascynowany bylejakością i tandetą. Autor „Sklepów cynamonowych” prowadzi swoistą grę z czytelnikiem, kształtując wypowiedź patriarchy rodu w taki sposób, by jedynie upodobnić ją do opisu nowego dzieła stworzenia. Tymczasem, jak udowadnia literaturoznawca Michał Paweł Markowski, po dogłębnym przeanalizowaniu tekstu okazuje się, że zabiera on głos na temat relacji między mężczyznami a kobietami, próbując przy pomocy swojego monologu uwieść szwaczki, Paulinę i Poldę (M. P. Markowski, „Polska literatura nowoczesna. Leśmian, Schulz, Witkacy”, Kraków 2007).
Analizując „Traktat o manekinach”, Markowski sugeruje zwrócenie szczególnej uwagi na przedstawioną wizję ciała i seksualności kobiety spostrzeganych przez mężczyznę. Badacz akcentuje kwestie, które po bliższym przyjrzeniu się opowiadaniu wydają się zdumiewająco oczywiste, lecz które jednocześnie umknęły literaturoznawcom kilku ostatnich dekad. W ten sposób dowodzi, że każdy tekst reprezentujący kanon szkolnych lektur należy czytać z najwyższą uwagą, bo zgłoszenie nowych koncepcji w tym obszarze wciąż jest prawdopodobne. Wśród innych kierunków odczytań „Sklepów cynamonowych”, obok tradycji biblijnej, można wymienić np. strukturalizm, psychoanalizę, dekonstrukcję, feminizm czy badania kulturowe. Uosabiające różnorodne mity dzieło Brunona Schulza, z racji poświęcenia mu niezliczonej ilości prac badawczych, stanowi fenomen interpretacyjny na światową skalę. Wynika on nie tylko z ogromu istniejących na ten temat studiów, ale także z tego, że dotyczą one szczupłego objętościowo utworu.
Aktualizacja: 2024-10-21 14:23:11.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.