Dobro i zło to podstawowe zagadnienia moralności, interesujące człowieka od tysięcy lat. Często postrzegane są jako siły kosmiczne, pozostające w stanie nieustającego konfliktu. W literaturze motyw walki dobra ze złem daje pretekst do zadawania pytań o naturę moralności, a nawet istnienia. Człowiek pozostaje zarazem polem tej bitwy, jej uczestnikiem i niejako celem.
Spis treści
Podjęto już niejedną próbę zdefiniowania dobra i zła. Do dziś jest to kwestia problematyczna, gdyż interpretacja tych pojęć zależy od wielu czynników – kultury, epoki, a nawet jednostkowego światopoglądu. Niemal od zawsze jednak dobro i zło ujmowano jako przeciwstawne siły, zaangażowane w odwieczną walkę o kontrolę nad człowiekiem. Na przestrzeni wieków różne grupy i jednostki starały się zgłębić tę dualistyczną naturę rzeczywistości, nadając jej różne znaczenia. Kapłani, filozofowie, a później również pisarze i artyści prezentowali odmienne koncepcje dobra i zła. Dla jednych były to fundamentalne, kosmiczne siły rządzące wszechświatem – niezmienne i niezależne od ludzkiej egzystencji. W takich ujęciach świat jawił się jako scena odwiecznej rywalizacji potężnych bytów, a człowiek był jedynie biernym świadkiem tej kosmicznej batalii.
Z kolei bardziej współczesne interpretacje często rezygnują z metafizycznego wymiaru tej opozycji, sprowadzając dobro i zło do kwestii społecznych. W takim ujęciu nie są one już nieuchronnymi siłami kształtującymi rzeczywistość, lecz raczej postawami, jakie ludzie przyjmują w codziennym życiu. To, co uznajemy za dobro, staje się zbiorem wartości i norm etycznych sprzyjających harmonijnemu współżyciu, podczas gdy zło manifestuje się w działaniach szkodliwych, zarówno na poziomie jednostkowym, jak i społecznym.
Niezależnie jednak od podejścia, jedno pozostaje niezmienne – człowiek jest centrum tej odwiecznej debaty. Jego dusza, świadomość i moralne wybory często postrzegane są jako pole bitwy między dobrem a złem. W tradycjach religijnych konflikt ten przedstawia się jako starcie Boga i Szatana, które toczy się o ludzką duszę. W bardziej filozoficznych i psychologicznych ujęciach walka ta rozgrywa się w sferze sumienia, gdzie każda decyzja staje się wyrazem wewnętrznej równowagi bądź przewagi jednej ze stron.
Biblia zakłada, że źródłem wszelkiego dobra jest Bóg. Przeciwstawiany Mu (choć nie równy w sile) jest szatan — zły duch, który pragnie upadku ludzkości. Diabeł sprzeciwia się woli Boga, kusząc ludzi do popełniania zła. W wielu miejscach Biblii konflikt dobra i zła przyjmuje charakter dosłownej konfrontacji. Choćby Księga Hioba ukazuje zakład między Stwórcą i szatanem, którego obiektem jest tytułowy Hiob. Człowiek jest tu ukazany jako umieszczony pośrodku konfliktu, zmuszony do wytrwania przy Bogu wobec naporu ciemności. W Nowym Testamencie sam Jezus kuszony jest na pustyni przez diabła. Możemy rozumieć to jako walkę duchową Zbawiciela i szatana. Chrystus ostatecznie wychodzi zwycięsko z tego pojedynku.
Apokalipsa św. Jana sugeruje, że cała historia wszechświata dąży do ostatecznej rozprawy dobra i zła. Zawarte w tej części Nowego Testamentu opisy walki na równinie Har-Mageddon (Armageddon) oraz wielkiej wojny zwolenników Bestii (siły zła) z wiernymi Bogu (siły dobra) są wyrazem tej myśli.
We wszystkich wypadkach Biblia zakłada zwycięstwo dobra nad złem. Bóg, źródło wszelkiego dobra, zawsze triumfuje nad ciemnością.
Przygody króla Artura i jego dzielnych rycerzy opierają się w dużej mierze na dualizmie dobra i zła, który stanowi fundament legend arturiańskich. Rycerze Okrągłego Stołu, tacy jak Lancelot, Galahad czy Gawain, symbolizują w tych opowieściach siły porządku, honoru oraz szlachetnych ideałów rycerskich. Ich zadaniem jest nie tylko obrona królestwa przed zagrożeniami zewnętrznymi, ale także pielęgnowanie wartości, takich jak wierność, odwaga i sprawiedliwość. Doskonałym przykładem ich dążenia do doskonałości moralnej jest wyruszenie na poszukiwanie Świętego Graala – świętego artefaktu, który według legend odnaleźć może jedynie wojownik o nieskazitelnej duszy i czystym sercu.
Przeciwnikami towarzyszy Artura są natomiast postacie takie jak czarownica Morgana Le Fay czy jej sprzymierzeniec, czarny rycerz Mordred, którzy reprezentują siły zdrady i niegodziwości. Morgana, przyrodnia siostra króla, wykorzystuje swoją wiedzę o magii do intryg i spisków, mających na celu zniszczenie Artura i jego rycerzy. Z kolei Mordred, przedstawiany w wielu wersjach legendy jako nieprawy syn Artura, wciela się w rolę uzurpatora, który doprowadza do upadku Camelotu.
Warto zauważyć, że legendy arturiańskie miały ogromny wpływ na kształtowanie się wizerunku idealnego rycerza, który stał się wzorem dla średniowiecznej Europy. Chrześcijański wojownik, wierny zasadom i obrońca wiary, był postacią historyczną, ale i literacką. Artur i jego rycerze stali się symbolem rycerskiego etosu, który od wieków fascynuje i pobudza wyobraźnię kolejnych pokoleń.
Utwór przedstawia walki pomiędzy Saracenami (muzułmanami) a chrześcijańską armią Karola Wielkiego. Poganie przedstawieni są jako siły zła, a Frankijscy rycerze jako siły dobra. Głównym wątkiem utworu jest zdrada Ganelona, pasierba Rolanda, który z nienawiści do niego zawiera spisek. To jego zdrada prowadzi do tragicznej bitwy w Roncevaux, w której Roland i jego towarzysze zostają osaczeni przez przeważające siły wroga. Mimo bohaterskiej postawy i niezwykłej odwagi rycerzy Karola Wielkiego, oddział Rolanda zostaje rozgromiony. W finale bohater próbuje wezwać pomoc, dmąc w swój róg – ale czyni to zbyt późno.
Słynny poemat epicki z XVII wieku opisuje strącenie Szatana i jego zwolenników z Nieba po przegranym buncie. Uwięziony na dnie płonącej otchłani, przywódca upadłych aniołów zakłada w niej swoje królestwo. Stamtąd planuje dalszą wojnę przeciwko Bogu. Nie mogąc jednak obalić Stwórcy, postanawia zniszczyć jego ukochane stworzenie — ludzi. Bunt aniołów nie kończy się więc na przegranej, a jest raczej wieczną wojną, w której to potomkowie Adama i Ewy stają się ofiarami zemsty Szatana na Bogu. Szatan Miltona, chociaż ewidentnie zły, zarazem pozostaje postacią tragiczną. W imię własnej wolności buntuje się przeciwko Bogu i odrzuca Jego dobro. Zyskuje niezależność, jednak nie wiąże się ono ze szczęściem. Nie może też liczyć na zwycięstwo. Czeka go wieczne krzyżowanie planów Stwórcy, który i tak ostatecznie zwycięży księcia zła. Szatan Miltona to pierwowzór romantycznych buntowników — zwłaszcza bohaterów bajronicznych.
Barokowy utwór Mikołaja Sępa Szarzyńskiego przedstawia diabła jako „hetmana ciemności” – potężną i demoniczną siłę, będącą całkowitą antytezą Boga oraz nieprzejednanym wrogiem człowieka. Diabeł symbolizuje grzech i wieczne zagrożenie, jakie czyha na ludzką duszę, pragnąc odciągnąć ją od drogi zbawienia. Człowiek, choć stworzony do dobra, znajduje się w stanie nieustannego konfliktu duchowego – jest polem bitwy między siłami światłości i ciemności. Zmaga się z pokusami, które skłaniają go do grzechu, oraz z własną słabością, wynikającą z jego grzesznej natury. Podmiot liryczny zdaje sobie sprawę, że człowiek sam nie jest w stanie przezwyciężyć tych przeciwności, gdyż jego natura jest krucha i skłonna do upadku. Jego własne siły są niewystarczające, aby oprzeć się wszechobecnemu złu, które przybiera różne formy i kusi go na każdym kroku. W tej dramatycznej walce jedyną nadzieją człowieka jest Bóg – wszechmocny i miłosierny Stwórca, który jako jedyny może pokonać szatana i wyzwolić człowieka z jego mrocznych sideł. Zbawienie nie jest więc wynikiem ludzkiego wysiłku, lecz łaski Bożej, której należy zawierzyć w pokorze i wierze. W tym kontekście utwór Szarzyńskiego wpisuje się w barokową koncepcję kontrastu między tym, co doczesne i grzeszne, a tym, co wieczne i boskie.
Diabeł Mefistofeles przybywa przed oblicze Boga, by zawrzeć z nim osobliwy zakład. Jest przekonany, że potrafi sprowadzić na drogę grzechu uczonego Fausta, człowieka o nieposkromionym głodzie wiedzy. Mefistofeles twierdzi, że ludzka natura jest słaba, a dusza Fausta, mimo jego szlachetnych intencji, łatwo stanie się jego własnością. Bóg przyjmuje wyzwanie szatana, lecz nie z powodu wątpliwości co do siły ludzkiego ducha, lecz dlatego, że zna prawdę o człowieku – istocie, która poprzez błądzenie i nieustanne poszukiwanie lepiej poznaje siebie. Goethe, nawiązując do biblijnej Księgi Hioba, kreśli konflikt dobra i zła w formie alegorycznego pojedynku światłości z ciemnością, w którym przedmiotem rywalizacji staje się ludzka dusza. Walka ta nie toczy się jednak wyłącznie w sferze nadprzyrodzonej, lecz przede wszystkim w sercu i umyśle człowieka. Faust jest rozdarty między pragnieniem wiedzy a pokusami doczesności.
Goethe, w przeciwieństwie do reprezentantów tradycyjnych koncepcji chrześcijańskich, nie przedstawia człowieka jako istoty skazanej na upadek. Przeciwnie – zakłada, że człowiek jest z natury dobry, lecz niedoskonały. Jego życie to ciągłe poszukiwanie sensu, prawdy i piękna, w trakcie którego popełnia błędy i podlega pokusom. Faust nie jest złym człowiekiem, lecz jednostką pragnącą więcej niż to, co oferuje mu świat. Błądzi, lecz jego błędy są nieodłącznym elementem rozwoju.
Młody student Riodon Raskolnikow zmaga się z trudnymi warunkami życiowymi. Popadając w coraz większą izolację społeczną, tworzy teorię o „jednostkach wybitnych” - ludziach niepodlegających moralności, gdyż ich geniusz usprawiedliwia wszystko. Chcąc udowodnić sobie przynależność do tej kasty, zabija przy pomocy siekiery starą lichwiarkę oraz jej siostrę. Jednak podświadome wyrzuty sumienia szybko dają o sobie znać. Za namową zakochanej w nim religijnej prostytutki Soni Miermieładowny, Raskolnikow dobrowolnie poddaje się karze, dzięki czemu zyskuje szansę na odkupienie winy. W pozytywizmie zwyczajowo nie postrzegano dobra i zła w charakterze siły nadprzyrodzonych. Ich genezy dopatrywano się raczej w człowieku, a szczególnie jego społecznym uwarunkowaniu. Dostojewski wskazuje, że trudna sytuacja życiowa może w niektórych ludziach wyzwolić zło. Zarazem jednak silne przywiązanie do zasad, takich jak wiara chrześcijańska, pozwala zachować w sobie cząstkę dobra. Dla Dostojewskiego człowiek jest polem bitwy tych dwóch sił.
Podmiot liryczny opisuje swoją przeszłość. W przeszłości wydawał się być osobą niezwykle emocjonalną, a zarazem zaangażowaną i nastawioną na zmienianie świata. Jego walka była jednak skierowana przeciwko Bogu i zasadom starego porządku. Widząc ojcowską pobłażliwość Stwórcy wobec swojego adwersarza, zrozumiał dawne błędy. Stanął po Jego stronie, niosąc ludziom pokój. Wiersz Kasprowicza wydaje się być opisem nawrócenia społecznego ideologa bądź rewolucjonisty. Człowieka, który występował przeciwko Bogu i jego zasadom, ponieważ pragnął uszczęśliwić świat na swój sposób. Nie jest to do końca strona zła, a raczej zło czynione w imię niewłaściwie rozumianego dobra. Zarazem jednak poeta korzysta dosłownie z alegorii walki tych dwóch sił, aby oddać dynamikę tej relacji.
Śródziemie jest areną starcia dwóch przeciwstawnych sił: mroku armii Saurona, oraz światłości, której obrońcami są Ludzie, Elfy i Krasnoludy. Sojusz Wolnych Ludów nie walczy jedynie o przetrwanie, ale także o zachowanie prawdziwych wartości, które siły zła pragną unicestwić. Tolkien ukazuje, że dobro nie jest dane raz na zawsze – wymaga odwagi, wyrzeczeń i gotowości do poświęcenia.
Nie jest tajemnicą, że Tolkien zawarł we Władcy Pierścieni przesłanie chrześcijańskie, czyniąc z konfliktu dobra i zła alegorię duchowej walki człowieka. Dualizm świata przedstawionego oparty jest na biblijnym przekazie o odwiecznej wojnie Boga z Szatanem – Sauron, niczym upadły anioł, dąży do absolutnej władzy, zniewolenia dusz i zatarcia wszelkich śladów wolnej woli. Jednak tak jak w Biblii, ostateczne zwycięstwo światłości nad ciemnością wymaga wytrwałości i gotowości do ponoszenia strat w imię większego dobra. Bohaterowie Tolkiena, od Aragorna i Gandalfa po Froda i Sama, muszą wykazać się wiarą i niezłomnością ducha, by przeciwstawić się pozornie wszechmocnemu złu.
Tolkien podkreśla, że triumf dobra nad złem zwykle jest okupiony poświęceniem sprawiedliwych oraz odwagą w obronie tego, co słuszne. Frodo, jako posiadacz cennego Pierścienia, nie jest wojownikiem w klasycznym sensie – jego najtrudniejszą walką jest zmaganie się z własnymi słabościami i pokusą władzy, jaką daje magiczny artefakt. Jego droga do Góry Przeznaczenia to podróż przez własne wnętrze. W końcu dobro zwycięża, lecz nigdy bez strat.