Utwór Adama Ważyka „Rzeka” stanowi przykład poezji socrealistycznej. Poeta sławi mądrość Stalina, siłę która zmienia cały świat. Państwo socjalistyczne zostaje przedstawione, jako idealna kraina, w której panują dostatek i sprawiedliwość.
Wiersz składa się z trzech strof o różnej liczbie wersów. Został napisany pięciozgłoskowcem. Pojawiają się rymy, ale ich układ jest nieregularny.
Utwór należy do liryki pośredniej, podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności. W metaforyczny, wyolbrzymiony sposób opisuje mądrość i potęgę Stalina. Wiersz stanowi typowy przykład komunistycznej propagandy, według której świat po rewolucji jest spokojny i szczęśliwy.
Warstwa stylistyczna utworu jest dosyć rozbudowana. Pojawiają się apostrofy do mądrości Stalina, porównanej do rzeki („ty ich opływasz, rzeko rozumna”, „ty wiejesz zdrowiem”). Zastosowano też liczne epitety („rzeka szeroka”, „ciężkich turbinach”, „rzeka podskórna”, „góry wysokie”, „biedniackie grunta”), metafory („mądrość Stalina, rzeka szeroka”, „w gmachu imperium strop się ugina: pękła kolumna, wstępuje z głębin mądrość Stalina, rzeka podskórna”, „rzeko rozumna, ty wiejesz zdrowiem, wiatrem urody; przebijasz góry rzeko podskórna, łączysz narody”) i personifikacje („rzeka szeroka, w ciężkich turbinach przetacza wody, płynąc wysiewa pszenicę w tundrach, zalesia stepy, stawia”, „panów zwaliła i nawodniła biedniackie grunta”).
Ustrój socjalistyczny wpłynął również na poezję i prozę, które były poddawane cenzurze. Sztuka miała być zgodna z wytycznymi socrealizmu. Wiersze charakteryzowały się konwencjonalną formą, patosem oraz zgodnością z socjalistyczną ideologią. Typowy przykład takiego utworu stanowi „Rzeka”, czytana do dzisiaj, nie ze względu na walory artystyczne, ale wartość historyczną.
Adam Ważyk był entuzjastą ustroju socjalistycznego, należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W swoich utworach tworzył wizję komunistycznego raju, w którym panują spokój i sprawiedliwość. Przełom w twórczości Ważyka nastąpił w 1955 roku, pod wpływem odwilży po śmierci Stalina. Poeta wydał „Poemat dla dorosłych”, w którym obnażył prawdziwe oblicze Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej oraz kłamstwa socjalistycznej propagandy.
Utwór jest panegirykiem na cześć komunizmu. Panegiryk to uroczysty tekst pochwalny. Podmiot liryczny sławi jego przywódców: Józefa Stalina i Mao Zedonga. Wiersz przedstawia kult jednostki, wszechmocnego wodza, za którym powinno podążać całe społeczeństwo. Coraz bardziej rozpowszechniony ustrój socjalistyczny zostaje ukazany jako wytwór mądrości Stalina. Komunizm to rzeka, odmieniająca oblicze świata. Jest wszechogarniającą siłą, która tworzy nową, lepszą rzeczywistość.
Osoba mówiąca interpretuje historię jako proces, dążący do całkowitego triumfu komunizmu. Rewolucja dotarła już do Azji, a w przyszłości z pewnością obejmie cały świat. Socjalistyczne idee stały się „rzeką podskórną”, żyjącą w ciałach wyznających je ludzi. Komunizm zawsze będzie zwyciężał, dopóki ma wiernych, oddanych działaczy.
Podmiot liryczny odnosi się też do kultu pracy. Zmiany nie dokonują się same, wymagają wielkiego wysiłku i poświęcenia zwyczajnych obywateli. Mądrość Stalina nie jest spokojną, leniwie płynącą rzeką. Przypomina raczej rwący żywioł, który ma siłę, aby zmieniać świat. Rzeka staje się symbolem ciężkiej pracy, dzięki której działają młyny wodne, rolnicy zbierają obfite plony pszenicy, lasy rosną i rozkwitają ogrody. Kraje komunistyczne są przedstawione jako ostoja sprawiedliwości i dobrobytu.
Podmiot liryczny odbiera Stalina jako dobrego ojca, który czuwa nad całym światem. Osoba mówiąca odnosi się do historii ustrojów socjalistycznych. Przypomina rewolucję, która odmieniła dawną rzeczywistość, w której królowie i carowie uciskali chłopów i robotników. Podkreśla mądrość komunistycznych przywódców, którzy doprowadzili swój lud do zwycięstwa, zapewniając mu lepsze życie.
Podmiot liryczny ukazuje odejście monarchii w metaforyczny sposób. Rzeka zburzyła kolumny starego imperium, symbolizujące dawny porządek. Wygrana komunizmu zostaje przedstawiona, jako triumf sprawiedliwości. Rewolucja stworzyła nowy świat, w którym dobra materialne są równo rozdzielane w społeczeństwie, a wszyscy żyją w dostatku i harmonii.
Świat przedstawiony w utworze jest czarno-biały. Komunizm zostaje ukazany jako jedyny słuszny ustrój, który nie posiada żadnych wad. Z dzisiejszej perspektywy, przesłanie wiersza wydaje się groteskowe. Trudno sławić jednego z największych zbrodniarzy w historii ludzkości. Należy jednak pamiętać, że po II wojnie światowej, duża część polskiej inteligencji popierała socjalizm. Działała również cenzura, która nie pozwalała na publikację utworów, niezgodnych z duchem socrealizmu.
Opisana w utworze mądrość Stalina przyczyniła się do industrializacji Związku Radzieckiego, poeta nie wspomina jednak o milionach ofiar stalinowskich rządów. Przedstawiona rzeka kiedyś płynęła pod ziemią, a potem wystąpiła na powierzchnię, aby obalić carat. Autor odnosi się do rewolucji bolszewickiej. Niezgodnie z prawdą ukazuje Stalina jako jej głównego przywódcę, pomijając postacie Włodzimierza Lenina i Lwa Trockiego. Cała historia komunizmu zostaje sprowadzona do osoby Stalina, który działał w ruchu rewolucyjnym, ale mu nie przewodził.
Poeta przywołuje też sylwetkę Mao Zedonga (Mao Tse-Tsunga), przywódcy komunistycznych Chin. Zostaje on jednak ukazany jako uczeń i naśladowca Stalina. W ostatniej strofie pojawiają się motywy sakralne. Komunistyczna propaganda z niechęcią odnosiła się do religii, uznając ją za zakłamane narzędzie ucisku. Zjednoczone przez Stalina narody łamią się jednak chlebem i przekazują sobie znak pokoju. Osoba mówiąca sugeruje, że obietnice dobra i spokoju, składane przez duchownych, spełnił dopiero Stalin, który zaprowadził harmonię na całym świecie. Przywódca Związku Radzieckiego zostaje ukazany, jak bóg, posiadający moc niedostępną dla żadnego z ludzi. Wiersz pokazuje zakłamanie komunistycznej propagandy, która tworzyła własną historię i kulturę. Poezja straciła walory artystyczne, stała się wyłącznie narzędziem manipulacji.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.