Wiersz „Dusza Pana Cogito” Zbigniewa Herberta stanowi refleksję nad duchową kondycją współczesnego człowieka. Poeta przedstawia kontrast między przeszłością a teraźniejszością. Ludzie XX wieku przechodzą poważny kryzys duchowości.
Utwór został wydany w zbiorze „Raport z oblężonego miasta” w 1983 roku w Paryżu. W Polsce tomik ukazał się w tym samym roku, w tak zwanym „drugim obiegu”, za pośrednictwem wydawnictw podziemnych. Podstawowym tematem poruszanym w zbiorze jest historia Polski, a szczególnie czasy zaborów, II Wojny Światowej oraz okres powojenny. W tomiku ponownie pojawia się postać Pana Cogito, po raz pierwszy występująca w poezji Herberta w zbiorze „Pan Cogito”, wydanym w 1974 roku. Imię bohatera wywodzi się od łacińskiej sentencji Kartezjusza „Cogito ergo sum” („myślę, więc jestem”).
Badacze literatury określają Pana Cogito jako maskę liryczną autora, nakładaną, aby móc w swobodny sposób wyrażać swoje poglądy. Bohater posiada wiele cech poety, ale też pełni funkcję everymana, będącego uosobieniem człowieka współczesnego. Pan Cogito jest inteligentny i wykształcony, nie może pogodzić się z otaczającą go rzeczywistością i sytuacją panującą w ojczyźnie. Posiada stabilny system wartości i potrafi o nie walczyć, mimo że zdarzają mu się momenty niepewności i zwątpienia. W zależności od utworu, Pan Cogito wypowiada się w pierwszej osobie lub jest bohaterem lirycznym wiersza.
W tomie „Raport z oblężonego miasta” Pan Cogito odgrywa mniej znaczącą rolę, niż w poprzednim zbiorze, zatytułowanym jego imieniem. Poeta traktuje bohatera jako środek do wyrażenia swoich przemyśleń na temat rzeczywistości XX wieku.
Wiersz ma budowę nieregularną, składa się z piętnastu strof o różnej ilości wersów. Najkrótsze z nich liczą po dwa wersy, a najdłuższa - sześć wersów. Nie pojawiają się także rymy. Ilość sylab w obrębie wersu nie jest stała.
Utwór należy do liryki pośredniej, podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności, tylko obserwuje Pana Cogito opuszczonego przez własną duszę.
Wiersz został napisany prostym językiem, warstwa stylistyczna utworu nie jest rozbudowana. Najważniejszy zabieg to personifikacja duszy, którą poeta ukazał jako samodzielną istotę ludzką, funkcjonującą niezależnie od ciała („za życia opuszcza ciało bez słowa pożegnania”, „trudno zdobyć jej adres nie daje wieści o sobie”, „unika kontaktów nie pisze listów”, „siada przed lustrem i czesze swoje włosy”). Obecne są również epitety („ostatnim oddechem”, „łąki niebieskie”, „niskie uczucie”, „włosy splątane i siwe”) i metafory („z ostatnim oddechem oddalała się cicho na łąki niebieskie”). Dwa razy powtarza się zwrotka „myśli o duszy dobrze myśli o duszy z czułością”, która pełni rolę refrenu.
Poeta porusza poważne kwestie, posługując się lekką i żartobliwą formą. Pojęcie duszy jest w utworze niejednoznaczne, współcześnie posiada inne znaczenie, niż w przeszłości. Podmiot liryczny wypowiada się o dawnej duszy w ciepły sposób, chociaż zna ją tylko z wierzeń i wyobrażeń. Ma ona charakter niematerialny, więc nie można zbadać jej naukowo. Pozostają jedynie spekulacje i wiara, których nie da się w żaden sposób udowodnić. Kiedyś dusza była uznawana za boski pierwiastek, stanowi istotę człowieczeństwa, ponieważ jej posiadanie odróżnia ludzkość od pozostałych stworzeń. W przeszłości wierzono, że dusza jest nieśmiertelna, opuszcza martwe ciało i trafia do nieba lub piekła, w zależności od moralności człowieka i jego posłuszeństwa wobec Boga.
Podmiot liryczny stwierdza, że na świecie panuje kryzys człowieczeństwa. Dawna wizja duszy wydaje się nieaktualna. Współczesność nie sprzyja rozwojowi duchowemu. Osoba mówiąca stwierdza, że dusz jest znacznie mniej, niż ludzi na świecie. Dusza staje się więc symbolem dobra, znajdującego się w człowieku.
W rzeczywistości XX wieku dominuje zło, dusza nie jest obecna w ciele człowieka od narodzin do śmierci. Pojawia się ona tylko czasami, tak jak ludzie sporadycznie kierują się dobrem w codziennych wyborach. Pan Cogito, będący przykładem człowieka współczesnego, również stracił swoją duszę. Opuściła ona jego ciało i nie wiadomo czy kiedykolwiek wróci. Dusza w utworze staje się niezależnym bytem, który może wieść samodzielną egzystencję.
Kiedyś wyjście duszy z ciała oznaczało śmierć. Obecnie, ciało jest w stanie dalej bez niej istnieć. Ludzie egzystują pozbawieni stabilnego systemu wartości, sumienia i empatii. Pan Cogito jest świadomy odejścia duszy i cierpi z tego powodu, ale nie ma nad nią żadnej kontroli. Myśli o swojej duszy z czułością i wciąż ma nadzieję na jej powrót. Człowiek pozbawiony ducha nie może cieszyć się życiem, czuje się samotny i przygnębiony.
W wierszu dusza pełni funkcję towarzysza, a nie nieodłącznej części istoty ludzkiej. Pan Cogito traktuje ją jak swoje dziecko, które jest psotne i nieposłuszne, a jednak potrzebne i kochane. Dusza wreszcie wraca, jednak przypomina bardziej starca, niż dziecko. Czesze swoje siwe włosy. Duchowość ulega współcześnie destrukcji, jej przejawy są rzadko spotykane. Sztywne normy moralne przechodzą do przeszłości, a człowiekowi pozostaje pogodzenie się z losem i oczekiwanie na powrót duszy.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.