Dialektyzacja pojawia się w wielu utworach literatury polskiej, zwłaszcza dziełach od połowy XIX wieku do lat 40. XX wieku. W takich utworach często pojawiają się elementy dialektów regionalnych, czyli inaczej gwaryzacji. Czym jednak dokładnie jest dialektyzacja i gdzie można ją znaleźć?
Dialekt to inaczej gwara, czyli stosowanie odmiany języka narodowego w poszczególnych regionach danego kraju. Występuje to w wielu krajach i jest zjawiskiem typowym, a stosowanie dialektu mimo odstępstw od norm językowych rzadko traktuje się jako błąd (np. w sytuacjach oficjalnych lub tekstach naukowych). W Polsce najsilniej rozpowszechnione są odmiany występujące na Kaszubach, Śląsku, w Wielkopolsce, na Podhalu oraz na Mazowszu. W poprzednich wiekach, przed rozpoczęciem tak dynamicznej globalizacji i podróży po kraju, częściej występowały gwary dla konkretnych ośrodków miejskich czy nawet rodów (np. przedwojenna gwara warszawska, różnice w języku śląskim na terenie Katowic i Cieszyna). Różnice między językiem ogólnym a dialektami zwykle wynika z wpływu sąsiednich państw lub dawnych grup etnicznych zamieszkujących dane państwo. Najczęściej pojawiają się na poziomie słownictwa (np. nazywanie temperówki strugaczką w okolicy Krakowa, mówienie hasiok na śmietnik na Śląsku), wymowy (np. zmiękczanie głosek) rzadziej struktury zdań czy zasad gramatycznych (w gwarze kaszubskiej i języku śląskim).
Dialektyzacja to rodzaj stylizacji językowej polegającej na stosowaniu w literaturze elementów z języka regionalnego. Zwykle stosuje się je, aby podkreślić obecność konkretnej grupy etnicznej/językowej w utworze, podnosząc jego wiarygodność (dzięki temu wypowiedzi postaci pasują do jej rysu, nie odstają na tle innych elementów świata przedstawionego). Polega ona albo na stylizacji wypowiedzi postaci, przedstawiania ich myśli, ale także na poziomie narracji. Dodaje to także walorów artystycznych, ponieważ zastosowanie gwary zdarza się coraz rzadziej i stanowi ciekawe urozmaicenie w dziełach literackich. Dzięki stosowaniu dialektyzacji dzieło staje się ciekawsze i bardziej realne, a postacie brzmią wiarygodniej.
Najsłynniejszą dialektyzacją zastosowaną w literaturze są utwory z okresu Młodej Polski. W „Chłopach” Władysława Reymonta zastosowana zostaje bardzo dokładna stylizacja językowa w przypadku postaci chłopskich. Stylizacja ta oraz inne walory przyczyniły się do docenienia utworu przez szwedzką akademię, dzięki czemu artysta otrzymał nagrodę Nobla. Całkowicie innym językiem wypowiadają się bohaterowie z najniższych warstw, inaczej np. ksiądz, który jako człowiek wykształcony ma już inny zasób słownictwa. Oddaje to doskonale poniższy fragment:
– Hale, krzepki to juści, że jest, ale już ma ze sześćdziesiąt roków.
– Nie bój się, Wawrzku, każda młódka pójdzie za niego, niechby tylko rzekł.
– Już dwie żony pochował.
– Niech se pochowa i trzecią, Panie Boże mu pomóż, a niech dzieciom, póki żyw, nie daje ni staja, ni liszki jednej, ni tyle, co trepem przydepnie.
Innym utworem, w którym również widać dialektyzację jest „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. Dramat zawiera dialogi między przedstawicielami inteligencji oraz chłopstwa. Podział między tymi grupami został wyraźnie pokazany przez stosowany przez bohaterów język:
Pon nos obśmiwajom w duchu. —
A jak my, to my się rwiemy
ino do jakiej bijacki.
Z takich, jak my, był Głowacki.
W okresie pozytywizmu, gdy dla artystów ważne było wierne oddawanie rzeczywistości, również pojawiała się stylizacja gwarowa. Przykładem może być „Lalka” Bolesława Prusa (jedną z cech rozróżniających warstwy społeczne jest właśnie język) oraz „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Wśród dzieł współczesnych, dialektyzacja występuje w dziełach Szczepana Twardocha, który czerpie silnie z kultury śląskiej.