Symbole i alegorie w literaturze wpływają na wartość artystyczną dzieła i jednocześnie na sens całego utworu. Dzięki nim dzieło zyskuje dodatkową, niedosłowną warstwę, która zmienia znaczenie wiersza lub fragmentu prozy. Funkcje symbolu i alegorii są zatem podobne, jednak oba środki stylistyczne różnią się od siebie. Jakie są najważniejsze różnice między nimi?
Spis treści
Symbol to środek stylistyczny, który posiadając jedno dosłowne odniesienie do rzeczywistości, ma także inne, metaforyczne znaczenia. W przeciwieństwie do alegorii, odbiorca dzieła może zinterpretować go na kilka różnych sposobów, w zależności od kontekstu i własnych doświadczeń. Autor nie narzuca symbolowi jedynie jednego, poprawnego znaczenia, jest ono przenośne. Pojawienie się symbolu w dziele wskazuje, że w danym elemencie utworu znajduje się głębsza myśl, niewypowiedziana wprost. Treść jest bardziej tajemnicza i nieoczywista, co skłania do przemyśleń i refleksji nad wydźwiękiem całego utworu.
Przykładem symbolu w polskiej literaturze jest polonez tańczony przez wszystkich bohaterów „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Z jednej strony można odczytywać go jako zjednoczenie zwaśnionych rodzin, z drugiej - jako wyraz szacunku wszystkich grup społecznych wobec siebie. Dodatkowo można upatrywać w nim zjednoczenia narodu polskiego oraz jego pochodu ku wolności i odzyskaniu niepodległości.
Alegorię od symbolu odróżnia przede wszystkim arbitralny brak dowolności interpretacji. Alegoria zawsze oznacza to samo, dlatego bez względu na to, w jakim kontekście się pojawia, dowolny odbiorca powinien zinterpretować jej obecność w ten sam sposób. Do jej zrozumienia nie potrzeba wiedzy literackiej oraz znajomości kontekstu powstania całego dzieła, ponieważ jest zakorzeniona w świadomości powszechnej. Alegorią może być np. postać lisa, który jest powszechnie kojarzony z chytrością i przebiegłością. Gołąb jest z kolei znany jako alegoria pokoju.
Stosowanie alegorii i symboli w literaturze nie miało na celu wyłącznie podniesienia wartości artystycznej dzieła, zaciekawienia odbiorcy czy skłonienia go do przemyśleń. Oba środki stylistyczne skracały długie opisy i zastępowały je jednym słowem, którego odniesienie było od razu jasne dla wszystkich odbiorców (alegoria) lub uruchamiało w wyobraźnię w sposób ułatwiający zadanie poety (symbol). Alegorii używano w celach dydaktycznych, na przykład w bajkach Ignacego Krasickiego, jak „Lis i winogrona”, zwierzęta uosabiają ludzkie wady i zalety, ucząc, jak unikać próżności, chciwości czy pychy. Również istotna jest moralizatorska funkcja tego środka artystycznego, gdyż „Boskiej Komedii” Dantego, cała podróż bohatera przez piekło, czyściec i raj jest alegorią ludzkiego życia i duchowej drogi do zbawienia. Oba rozwiązania stosowano w utworach poddawanych cenzurze, by przekazać określone treści bez narażania się na nieprzychylność cenzorów. Takie zastosowanie symbolu pojawia się m.in. w „Folwarku Zwierzęcym”, który odnosi się do rządów totalitarnych.
Zarówno symbole, jak i alegorie pełnią istotną rolę w literaturze, różnicując jej znaczenia i nadając większą wartość artystyczną poszczególnym utworom. Choć różnią się sposobem interpretacji — symbol otwiera drzwi do różnorodnych, subiektywnych odczytów, podczas gdy alegoria jest jednoznaczna i powszechnie rozumiana — oba środki mają na celu wzbogacenie treści, wywołanie refleksji oraz przekazanie uniwersalnych prawd. Dzięki nim literatura staje się bardziej złożona, co sprawia, że czytelnicy mogą odkrywać w niej nowe wymiary i odnosić się do ponadczasowych wartości.