Profetyzm - definicja, przykłady

Wiele charakterystycznych, obecnych w literaturze zjawisk, miało swoje miejsce na przestrzeni kilku epok literackich. Tego rodzaju motywy powracały do dzieł artystów głównie z powodu sytuacji społeczno-politycznych lub zmieniających się światopoglądów. Do zjawisk takich zaliczyć można profetyzm.

Geneza nazwy

Definicja profetyzmu

Literatura profetyczna w Europie

Literatura profetyczna w Polsce

Geneza nazwy

Profetyzm pochodzi od greckiego słowa „prophetes” i oznacza osobę, która przewiduje wydarzenia lub wypowiada proroctwa pochodzące, w założeniu ogłaszającego, od Boga. Mowa profetyczna oznaczała więc najczęściej napomnienia lub wezwania odnoszące się do konkretnej sytuacji. Przyjmowała formę wizji lub proroctw obrazujących katastroficzne skutki nieprzemyślanych działań.

Definicja profetyzmu

Zjawisko profetyzmu w największym wymiarze występowało w epoce romantyzmu, choć jego elementy odnaleźć można również w innych epokach literackich. Literatura profetyczna niosła za sobą przesłania, które zgodne były z ideami wyznawanymi przez autorów. Charakteryzowała się nie tylko literackim i artystycznych wyrażaniem opinii na konkretny temat, ale również czasem, w którym się pojawiała. Profetyzm w literaturze objawiał się najczęściej w momentach dziejowych dla danego społeczeństwa. Cechował się licznymi odniesieniami do języka Pisma Świętego. Tematyka utworów profetycznych przepełniona była wyobrażeniami o czasach ostatecznych i karze za popełniane przez społeczności czyny. Język literatury profetycznej charakteryzował się symbolami oraz stylem biblijnym. Dzieła przepełnione profetyzmem odnaleźć można zarówno w literaturze polskiej, jak i niemieckiej, francuskiej oraz rosyjskiej.

Literatura profetyczna w Europie

Analizując zjawisko profetyzmu warto pamiętać o tym, że nie stanowiło ono jedynie domeny literatury polskiej. Do europejskich twórców profetycznych zaliczyć można:

• Jakoba Bohme – niemieckiego pisarza wyznania protestanckiego. Jego twórczość charakteryzowała się odniesieniami do wizji, które sam rzekomo posiadał. W swoich utworach analizował przyczyny występowania zła na świecie, grzechu oraz mechanizmu odkupienia. Uważał, że ludzkość wzgardziła łaską Boga i z tego powodu skazana jest na upadek. Jego utworami są m.in. „Aurora, czyli Jutrzenka o poranku” oraz „177 pytań teozoficznych”.
• Julesa Micheleta – francuski pisarz i historyk, którego głównymi tematami utworów były przede wszystkim próby syntetycznego przedstawienia przeszłych losów świata. Jest twórcą 17-tomowej historii Francji oraz książkę „Czarownica”, w której starał się przedstawić kobiety-czarownice jako pokrzywdzonej przez ucisk społeczny, a jej działalność związana jest przede wszystkim z upadkiem duchowym Europy.
• Edgara Quineta – francuski pisarz i filozof, prywatnie przyjaciel Adama Mickiewicza. Jest twórcą wykładów prowadzonych w przez siebie w College de France oraz książki mającej na celu propagowanie edukacji laickiej.

Literatura profetyczna w Polsce

Profetyzm jako zjawisko literackie był obecny w kilku epokach literackich. Wśród polskich twórców wykorzystujących cechy literatury profetycznej w swoich dziełach wyróżnić można:

• Adama Mickiewicza – bardzo wiele jego dzieł zawierało elementy profetyzmu. Do najważniejszych z nich należą:
  1. Dziady cz. III – fragmentem, który przepełniony jest profetyzmem, w „Dziadach, cz. III” jest niewątpliwie „Widzenie księdza Piotra”. Bohater dramatu otrzymuje od Boga wizję przyszłych losów Polski. Widzenie zawiera wiele elementów charakterystycznych dla stylu biblijnego, takie jak bezpośrednie nawiązania do historii śmierci i zmartwychwstania Jezusa obecnej na kartach Starego Testamentu czy symboliczne i metaforyczne opisy ukazanych księdzu Piotrowi obrazów.
  2. Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego – utwór pisany na wzór Biblii. Polska przedstawiona została jak Jezus – ma poświęcić się dla ludzkości i zmartwychwstać, co przyniesie jej ostateczne zwycięstwo nad prześladowcami. Emigranci w „Księgach narodu…” przedstawieni są jako Pielgrzymi – postacie, które są w stanie ocalić Polskę i zapewnić jej wolność.
• Juliusza Słowackiego – drugiego po Adamie Mickiewiczu najpopularniejszego poety epoki romantyzmu. Cechy profetyzmu odnaleźć można przede wszystkim w dwóch jego utworach:
  1. W dramacie „Kordian”. Szczególnie istotna dla wymowy całości jest scena monologu na górze Mont Blanc. W utworach Juliusza Słowackiego, inaczej niż w profetycznej twórczości Adama Mickiewicza, szansy na wolność narodu autor upatruje jednak nie w Bogu, a w historii jako idei porządkującej losy świata.
  2. W poemacie „Anhelli”. Juliusz Słowacki prezentuje w nim bardzo pesymistyczną wizję losów polskiej emigracji. Przepowiada dla niej złą przyszłość. Wymowa „Anhellego” stylem zbliżona jest do „Ksiąg narodu i pielgrzymstwa polskiego” Adama Mickiewicza (odniesienia biblijne i symbolika), jednak stanowi ich odwrotność pod względem losów emigrantów. W „Anhellim” nie będą oni – jak wieszczy Mickiewicz – zbawcami narodu.
• Stanisława Wyspiańskiego – młodopolski poeta i dramatopisarz. Cechy profetyzmu odnaleźć można w jego najpopularniejszym utworze dramatycznym: „Weselu”. Gości weselnych nachodzą postacie mające dla nich ważne przesłanie, atrybuty lub wskazówki. Zarówno Chochoł, jak i Stańczyk czy Wernyhora posługują się w swoich wypowiedziach symbolami, metaforami i odniesieniami tyczącymi się losów Polski i idei narodowych. Utwór stanowi próbę interpretacji największych problemów i rozterek kraju.
• Piotra Skargi – zjawisko profetyzmu obecne było również w „Kazaniach sejmowych” powstałych w czasach reformacji. Skarga zwracał w nich uwagę nie tylko na kłopoty, z jakimi borykać musi się ojczyzna, ale również wskazywał bezpośrednie niebezpieczeństwo związane z konkretnymi działaniami. Wzywał do troski o ojczyznę oraz podjęcie działań mających na celu jej ocalenie. Skarga przestrzegał przed brakiem miłości do kraju i zaniechaniem starań naprawczych. Przewidywał, że brak refleksji ze strony rządzących skończyć może się klęską – do głównych aktywności kierujących narodem powinny należeć więc próby zachowania porozumienia i zgody oraz realna troska o obywateli. Wiele z kazań Piotra Skargi zawiera w sobie krytykę sposobu funkcjonowania ówczesnej Rzeczypospolitej.

Literatura profetyczna miała swoje odzwierciedlenie przede wszystkim w utworach powstałych w dobie romantyzmu. Mieściła w sobie przekazy przyjmujące formę kazań, przestróg, krytyki, wizji czy przepowiedni, które towarzyszyć miały społeczeństwu w sytuacji kryzysu. Bardzo często rozpościerała wizję katastroficzne, których głównymi przyczynami miała być nadmierna lekkomyślność społeczeństw. Do głównych cech literatury profetycznej zaliczyć można przede wszystkim stylizację treści na język biblijny, zbliżony do przypowieści oraz formę skupioną na symbolice i metaforyce przekazu. Utwory profetyczne powstawały najczęściej wówczas, gdy artyści poddać chcieli analizie ważne problemy całego narodu. Trudności społeczno-polityczne, z jakimi mierzyła się Polska, stały się przyczyną tego, że literatura o cechach profetycznych posiadała swoją ogromną reprezentację w utworach takich autorów jak Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki.

---

Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady

Ostatnia aktualizacja: 2021-01-15 12:28:33