Nowela należy do najbardziej znanych i preferowanych przez czytelników utworów epickich. Krótka i przystępna forma oraz wyraźna puenta sprawia, że nowelę czyta się szybko, a ograniczenie wątków czyni jej znaczenia jaśniejszymi, co ułatwia interpretację. Jakie są główne cechy noweli? Jakie są jej przykłady w literaturze polskiej?
Spis treści
Nowela to krótki utwór napisany prozą, w którym akcja jest wyraźnie zarysowana i jednowątkowa. Ograniczenie liczby występujących w niej postaci ułatwia ich identyfikację w ramach niezbyt pogłębionych opisów psychologicznych. Wszystkie wydarzenia toczą się w określonym miejscu i czasie, a narrator relacjonuje ich przebieg w sposób obiektywny. Charakterystyczny dla tego gatunku jest wyrazisty punkt kulminacyjny, często zawierający element zaskoczenia lub wymuszający refleksję. Każde z opisanych wydarzeń ma swoją przyczynę i skutek. Dzieło najczęściej liczy kilkanaście stron.
Pierwsze nowele pojawiły się jako przekazy ustne w Azji Mniejszej, gdzie poznali je Grecy, a następnie upowszechnili w Helladzie. Tematyka nowel może być różnorodna, w zależności od okresu historycznego, jednak w starożytności zwykle dotyczyła miłości oraz przygód różnych bohaterów. W Polsce szczyt popularności nowel przypada na okres pozytywizmu, nazywanego „złotym okresem nowelistyki polskiej”.
Nowelę łatwo rozpoznać dzięki specyficznej konstrukcji. W całości jest napisana prozą, a akcja główna nie zawiera epizodów, długich opisów przyrody oraz rozbudowanej charakterystyki bohaterów. Częstym zabiegiem jest nadawanie symbolicznego znaczenia przedmiotom pojawiającym się w tytule lub spajającym całą treść. Przykładem takiego symbolu jest kamizelka z noweli o tym samym tytule. Kamizelka z noweli Bolesława Prusa symbolizowała miłość pomiędzy małżonkami, którzy oszukiwali się wzajemnie w dobrej wierze. Pani nocami skracała jedną sprzączkę kamizelki, by mąż nie zauważał, jak szybko chudnie z powodu gruźlicy. Drugą sprzączkę skracał mąż, by ukryć przed żoną swój zły stan zdrowia.
Istotną cechą noweli jest jednowątkowość, co z jednej strony sprzyja przejrzystości narracji, a z drugiej wymaga precyzyjnego dobierania motywów i wydarzeń, jakie można zmieścić w ramach fabuły. W noweli liczba bohaterów jest ograniczona do minimum. Zwykle jest ich kilkoro, a sam ich opis zajmuje zaledwie kilka zdań dotyczących wyglądu, usposobienia, pochodzenia bądź zawodu; czegoś, co pozwala ich łatwo zidentyfikować. Również miejsce akcji przeważnie nie zmienia się dynamicznie w miarę postępowania fabuły, co sprzyja się skupieniu na samym przesłaniu dzieła.
Nowela posiada wyraźny trójpodział na wstęp, rozwinięcie i zakończenie. Autor mocno akcentuje punkt kulminacyjny fabuły, a następnie przechodzi do puenty. Puenta w zakończeniu jasno wskazuje na intencje autora i nie pozostawia niedopowiedzeń co do interpretacji dzieła. Narrator często przyjmuje postawę narratora wszechwiedzącego i jest neutralnie nastawiony do przedstawianych wydarzeń oraz bohaterów.
Przykłady noweli w polskiej literaturze szczególnie można czerpać z okresu drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Przykładowo akcja „Siłaczki” Stefana Żeromskiego toczy się w zaborze rosyjskim w Obrzydłówku i pobliskiej wsi, w której młoda nauczycielka, Stanisława Bozowska, podejmuje się trudu kształcenia chłopów. Jej idealistyczna postawa nie przynosi jednak rezultatów, gdyż brak systemowych rozwiązań niweluje jej dokonania. Uczniowie szanują nauczycielkę, lecz jej naiwność w ideał pracy u podstaw sprawia, że żyje w nędzy, tak jak sami chłopi. Bozowska umiera młodo na tyfus, a po jej śmierci biedni chłopi wykradają jej ubranie, pozostawiając w chacie nagie ciało. Tytułowa siłaczka jest postacią charakterystyczną, to przejrzysta kreacja autora, chcącego ukazać jak szlachetna jednostka przegrywa z systemem. Drugi główny bohater noweli, Paweł Obarecki, dzięki poświęceniu kobiety i jako młody lekarz, który stracił wiarę w swe ideały, raca do nich pod wpływem wstrząsu nagłą śmiercią Bozowskiej, swojej dawnej miłości.
„Mendel Gdański” Marii Konopnickiej opowiada z kolei o losach Żyda, żyjącego w Warszawie w II połowie XIX wieku. Mendel urodził się na ziemiach polskich i czuje się Polakiem, pomimo swojej wiary. Samotnie wychowuje wnuka. Nie może pojąć powodów i mechanizmów antysemityzmu, ani dlaczego nie może być uznawany za pełnoprawnego obywatela Polski. Staje się ofiarą pogromu, z którego ratują go polscy przyjaciele. Mendel traci jednak serce do Polski, skrzywdzony postawą ludzi, których przez całe życie uważał za swoich braci. Nowela ma jasne przesłanie, a także konstrukcję charakterystyczną dla krótkich, pozytywistycznych form.
Kolejnym przykładem noweli jest „Sachem” Henryka Sienkiewicza. Fabuła opowiada o zniszczeniu indiańskiej osady Chiaviatta przez Niemców i utworzeniu na jej miejscu miejscowości Antylopa. Pewnego dnia do Antylopy przyjechał cyrk, w jakim występował tytułowy Sachem, ostatni z potomków dawnych Indian, zamieszkujących niegdyś tereny zagarnięte przemocą przez białych ludzi. Wychowany przez Niemców, Sachem zaśpiewał po niemiecku pieśń wojenną, w której opowiedział o zemście na dawnych mordercach jego ludu. Wskazał przy tym na lampy naftowe, grożąc podpaleniem cyrku, po czym nagle zniknął. Przerażona publiczność oczekiwała śmierci, lecz Sachem pojawił się ponownie, prosząc jedynie o zapłatę za występ. Akcja noweli śledzi jedną, charakterystyczną postać i zasadniczo opisuje jedno miejsce, gdzie dochodzi do opisanych wydarzeń, choć do kulminacji dochodzi wówczas, gdy bohater jest widziany wśród zwykłych ludzi w barze, co zmienia wyobrażenie czytelnika na jego temat. To wszystko sprawia, że „Sachem” jest pod względem gatunkowym typową nowelą okresu pozytywizmu.
Nowela to krótki utwór epicki o zwartej kompozycji, skupiający się na jednym głównym wątku i wyrazistym punkcie kulminacyjnym. Charakteryzuje się zwięzłością, ograniczoną liczbą postaci i miejsc oraz oszczędnym stylem narracji. Ważnym elementem noweli jest puenta, często zaskakująca lub moralizatorska, która nadaje utworowi głębsze znaczenie. Tematyka nowel bywa różnorodna, obejmuje problemy społeczne, refleksje moralne, uczucia i egzystencję. Dzięki swojej prostocie i uniwersalności nowela jest formą literacką w krótkiej formie zdolną przekazać ważne przesłanie i wzbudzić refleksję.