Powstanie listopadowe (1830-1831) to jeden z wielkich zrywów narodowych w historii naszego kraju. Data jego wybuchu przypada na okres romantyzmu, toteż w tej epoce literatura wielokrotnie poświęcała mu swoją uwagę. Podkreślano heroizm powstańców, ganiono opieszałość dowódców i opiewano tragedię wykrwawionego narodu. Motywowi powstania listopadowego towarzyszy topos wiarusa — żołnierza tułacza, wystawionego na poniewierkę po klęsce insurekcji.
Powstanie listopadowe było wielkim zrywem narodowym, ale również ogromną tragedią całego pokolenia. Rozbudzone nadzieje na odzyskanie niepodległości skończyły się kolejną falą emigracji, tym razem zasiloną przez okaleczonych weteranów. Nic dziwnego, że jak każde z naszych powstań i to miało swoje miejsce w literaturze.
Data wybuchu powstania listopadowego przypada na polski romantyzm. Nie powinno wiec dziwić, że to właśnie poeci tego okresu pisali o nim najwięcej. Wielu uczestniczyło lub próbowało uczestniczyć w walkach powstańczych. Z tego powodu wśród utworów romantycznych znajdziemy między innymi próby opisania językiem poetyckim wydarzeń, których byli świadkami.
Podejście literatury do motywu powstania zmieniało się wraz z czasem. Początkowo w utworach widać wiele entuzjazmu i nawoływania do oporu przeciwko zaborcy. Później zaczynają jednak dominować ponure nastroje, które z czasem przeradzają się w opisy tragedii żołnierzy po klęsce powstania. Następuje włączenie wydarzeń z 1831 roku do martyrologii narodowej i skupienie się na bohaterskich postawach walczących. Ważny dla tego ostatniego jest motyw wiarusa - żołnierza tułacza, który za wierność Rzeczpospolitej zapłacił kalectwem, nędzą i wygnaniem.
Samo powstanie literatura ocenia poprzez pryzmat jego dowódców. Dominuje narracja, że jako jedyne miało realną szansę wywalczenia Polakom większej niezależności od Rosji. Zawiedli jednak przywódcy - opieszali, zbyt bojaźliwi i skorzy do ugody. Takie podejście pojawiać się będzie również w późniejszych okresach literackich. Ostatecznie powstanie, jak wszystkie po nim i przed nim, znajdzie swoich obrońców jak i przeciwników.
Pieśń francuskiego poety Casimira Delavigne, zainspirowana zrywem z 1831 roku. Wzorowana na „Marsyliance”, zyskała ogromną popularność i jest wykonywana po dzień dzisiejszy w Wojsku Polskim. Oryginalnie napisana po francusku, swój polski przekład zawdzięcza Karolowi Sienkiewiczowi — bratu dziadka słynnego pisarza.
Każda zwrotka utworu odnosi się do wydarzeń łączących Francję i Polskę. Delavagine przywołuje między innymi rzeź Pragi, walki polskich legionów z kozackimi rotami podczas wojny Turecko-Rosyjskiej 1892 roku. Interesującym jest również przytoczenie XIX-wiecznego polskiego zwyczaju przysięgania przez powstańca zwycięstwa lub śmierci na pierścień swojej ukochanej.
Wiersz opisuje obronę warszawskiej reduty (ufortyfikowanego stanowiska strzeleckiego) dowodzonej przez Juliana Ordona, podczas powstania listopadowego. Rosyjskie siły przeważał liczebnie nad obrońcami. Ci jednak trzymali się mężnie, niestrudzenie odpierając kolejne ataki. Kiedy zaczęła kończyć im się amunicja, a zwycięstwo wroga było pewne, dowódca podjął drastyczną decyzję — wysadził arsenał reduty. Poświęcając się, zabrał ze sobą atakujących Moskali.
Mickiewicz przeciwstawia bohaterstwo walczących o wolność Polaków z wojskami cara. Jegrzy to niewolnicy azjatyckiego tyrana — mięso armatnie, które nic dla niego nie znaczy. Giną za interes swojego pana. Tymczasem Polacy walczą o wolność swoją i ojczyzny. Nawet jeżeli ich opór skazany jest na niepowodzenie, to ostatecznie ich wyswobadza. Ordon staje się wiec wzorem niezłomnego obrońcy, człowieka wolnego który ginie za wyznawane wartości.
Warto przy tym wspomnieć, że w rzeczywistości tytułowy bohater nie zginął. Bohaterska śmierć Ordona była jedynie pogłoską, która zainspirowała Mickiewicza.
Wiersz inspirowany jest legendą o śmierci generała Józefa Longina Sowińskiego — dowódcy obrony woli podczas powstania listopadowego. Według powstańczej martyrologii generał miał zginąć w kościele, do ostatniego momentu odmawiając Moskalom kapitulacji.
Postać Sowińskiego przeszła do martyrologii powstańczej. Motyw generała z drewnianą nogą i szpadą został w literaturze okresu symbolem podobnym do późniejszego wiarusa — zniszczonego walką i życiem, ale wiernego do końca powstańczego weterana.
Wiersz opisuje ostatnie chwile Emilii Plater - arystokratki z Litwy, która wzięła udział w powstaniu listopadowym. Wykazująca się odwagą i patriotyzmem dziewczyna dosłużyła się stopnia kapitana. Poeta nadaje jej tytuł pułkownika z racji dowodzenia oddziałem w sile pułku. Emilia Plater była niezwykle kochana przez swoich podkomendnych, ze względu na dzielenie wszystkich ich wojennych trudów. Kilkukrotnie odmówiła przy tym rezygnacji z udziału w powstaniu, wykazując się determinacją i hartem ducha. Mickiewicz opisuje jej śmierć na sposób podkreślający te cechy, poprzez przyrównanie go do ostatnich chwil hetmana Czarnieckiego.
Pochodzący ze zbioru „Pieśni Jana” utwór ukazuje tragedię poddających się powstańców listopadowych. Bohaterem jest stary ułan — weteran kolejnych walk o niepodległość Polski. Żołnierz ponownie zmuszony jest składać broń w obliczu klęski powstania. Jego skierowane do wiernego konia słowa wyrażają gorycz oraz świadomość podłego losu. Wkrótce, wraz z młodszymi towarzyszami, będzie zmuszony do emigracji. Właśnie dlatego znalazł się pod Brodnicą — miejscem, gdzie wojska pod wodzą generała Macieja Rybińskiego wkroczyły do Prus.
Ułan jest już kolejnym wcieleniem motywu wiarusa — weterana walk o niepodległość Polski. Zniszczeni żołnierskim losem i późniejszą poniewierką, ludzie ci byli do końca wierni ojczyźnie. Ich koniec był zazwyczaj tragiczny i daleki od bohaterskiego. Pokaleczeni, ścigani przez zaborców i pozbawieni środków do życia umierali jako biedni włóczędzy.
Utwór poświęcony jest pamięci generała Józefa Bema — bohatera powstania listopadowego i weterana Wiosny Ludów. Koniec żołnierskiej drogi znalazł w służbie tureckiej, po przejściu na Islam.
Rapsod przedstawia pogrzeb Bema w stylistyce dawnych bohaterów. Jego oprawa pełna jest starożytnej symboliki, pasującej rycerzowi lub herosowi. Dla Norwida generał Józef Bem stanowił ucieleśnienie najwyższych wartości moralnych i cnót wojskowych. Dlatego pamięć o nim oraz bronionych przez niego wartościach nigdy nie odejdą zapomnienie.
Stanisław Wyspiański w swoim dramacie opisuje wydarzenia z 29 listopada 1830 roku, które zapoczątkowały powstanie listopadowe. Dostrzegamy tam ze wszystkimi detalami ucieczkę Wielkiego Księcia, przyjście po Chłopickiego powstańców do teatru czy choćby dramatyczne próby odnalezienia przywódcy dla zrywu. Wydarzenia te, odwzorowane z perspektywy uczestników, nie są jednak idealnym przedstawieniem historii.
Autor umieszcza w utworze wątek fantastyczny. Są nim istoty znane z mitologii klasycznej, zainspirowane przez swoje posągi, które Wyspiański widział podczas odwiedzin Łazienek. Ich celem jest skierowanie uwagi odbiorcy na transcendentny wymiar tamtych wydarzeń, tak jak inscenizowane dialogi przekazują ponadczasową refleksję dotyczącą powstania. Wyspiański pragnie tym samym ująć "ducha" nocy listopadowej 1830 roku, dokonać prawie metafizycznej oceny tych wydarzeń i postawy ich uczestników.