Niektóre prądy literackie rozwijały się przede wszystkim na przełomie wieków. Jednym z tego rodzaju kierunków artystycznych był manieryzm, który powstał na granicy renesansu i baroku. Jego początków upatrywać należy więc w XVI w.
Źródła znaczenia terminu manieryzm można poszukiwać na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest odniesienie do łacińskiego słowa „manus”, które oznacza „ręka” – znaczenie było więc bliskie indywidualnej i oryginalnej działalności artysty. Manieryzm odnosi się również do pewnych tendencji towarzyskich (por. maniery), w których konwenanse i wyszukane formy znajdują się na pierwszym miejscu. Drugie znaczenie przybliża do tej cechy manieryzmu, która związana jest z przesadą, wyszukaną stylizacją, rzucającym się w oczy bogactwem form artystycznych. Manieryzm w drugim znaczeniu posiada znaczenie pejoratywne, uwypuklające najbardziej charakterystyczne i często krytykowane cechy tego prądu literackiego.
Manieryzm to prąd artystyczny, którego inspirację stanowiły przede wszystkim świat wyobraźni, fantastyka oraz możliwości, jakie niesie za sobą wynalazczość. Manieryzm odrzucał naśladowanie natury oraz renesansowego ładu i harmonii, jakie dominowały wówczas w sztuce. Literatura posiadająca cechy manieryzmu charakteryzowała się wyjątkowym artyzmem, wyszukanym i oryginalnym stylem. Cechy te sprawiały, że utwory manierystyczne często sprawiały wrażenie przesadzonych i sztucznych. Manieryzm traktować należy przede wszystkim jako zespół tendencji artystycznych, które zamykały pewien etap w literaturze renesansowej.
Manieryzm w literaturze zachęcał do tego, by modyfikować wcześniejsze rozwiązania artystyczne. Artyści tworzący w duchu tego prądu literackiego wyjątkowo cenili sobie otwartą kompozycję dzieła oraz jego niekompletność. W tym czasie pojawił się gatunek literacki zwany esejem, który pozwalał na realizację obu założeń. Jedną z najważniejszych cech manieryzmu było również zerwanie z zasadą decorum, czyli zasady zgodności treści z formą, odrzucenie jednorodności stylistycznej w dramatach najpełniej ukazywały dzieła Szekspira. Pisarze tworzący w duchu manieryzmu bardzo cenili sobie kategorie takie jak dramatyzm i chaos. Przedstawiali świat w sposób dynamiczny i ekspresyjny. Manieryzm w literaturze jest o wiele trudniejszy do precyzyjnego zdefiniowania niż manieryzm w innych sztukach artystycznych. Ogrom inspiracji i rozwiązań artystycznych sprawiała, że nie składał się on na szereg konkretnych postulatów artystycznych – stanowił formę eksperymentu. Można określić go jako fazę przejściową pomiędzy epokami literackimi.
Łaciński termin „horror vacui” – lęk przed pustką, oddaje cechy manieryzmu jako prądu artystycznego. Horror vacui dostrzegalny był w sztuce barokowej przede wszystkim za sprawą przepychu obecnego w dziełach. Dekoracyjnie skomponowane utwory zapełniały całą przestrzeń, nie pozostawiały wolnego miejsca, wydobywały z prezentowanych emocji wszystkie, zaprezentowane w przesadzonej formie, elementy. Przeciwieństwem „horror vacui” jest „amor vacui” – fascynacja pustą przestrzenią, która charakteryzuje przede wszystkim sztukę japońską.
Manieryzm powstał we Włoszech. Jego głównymi ośrodkami były: Padwa, Rzym oraz Florencja. Stopniowo prąd ten stawał się popularny w pozostałych częściach Europy – we Francji, Czechach, Hiszpanii oraz Polsce. Mimo że manieryzm pojawił się pomiędzy renesansem a barokiem, nie należy go traktować jako wyraz sprzeciwu wobec wcześniej panujących tendencji w sztuce. Główną cechą manieryzmu jest przesadne ukazywanie istniejących już motywów, zatem nie rywalizował on ze zdobyczami renesansu, a jedynie je uwypuklał w swój charakterystyczny sposób.
Wśród pisarzy europejskich, którzy w swoich dziełach czerpali z manieryzmu, wyróżnić należy:
Choć manieryzm w Polsce rozwinął się stosunkowo słabo, wielu pisarzy korzystało z rozwiązań, jakie niósł za sobą ten prąd literacki. Byli to m.in.:
Manieryzm to bardzo charakterystyczny prąd literacki, który w literaturze znalazł swoje miejsce na przełomie renesansu i baroku. Jego obecność pozwoliła wprowadzić do literatury wiele rozwiązań i chwytów artystycznych, które wyróżniają barok na tle innych epok literackich. Stopniowe porzucenie idei renesansowego ładu w sztuce i literaturze spowodowało między innymi odnowienie wcześniej znanych, lecz wyczerpujących się stopniowo motywów, nawiązań i tematów literackich. Autorzy tworzący w duchu manieryzmu czerpali z wielu rozwiązań artystycznych, co spowodowało, że obecnie manieryzm postrzegany jest wyłącznie z perspektywy stylistycznej. Warto jednak pamiętać o tym, że przesadne skupienie na szczególe, jakie cechowało manieryzm, pozwoliło na rozkwit renesansowych koncepcji artystycznych.