Manieryzm - definicja, cechy, przykłady

Ostatnia aktualizacja: 2021-02-27 19:53:43
Epoka literacka Renesans

Niektóre prądy literackie rozwijały się przede wszystkim na przełomie wieków. Jednym z tego rodzaju kierunków artystycznych był manieryzm, który powstał na granicy renesansu i baroku. Jego początków upatrywać należy więc w XVI w.

Spis treści

Znaczenie terminu manieryzm

Źródła znaczenia terminu manieryzm można poszukiwać na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest odniesienie do łacińskiego słowa „manus”, które oznacza „ręka” – znaczenie było więc bliskie indywidualnej i oryginalnej działalności artysty. Manieryzm odnosi się również do pewnych tendencji towarzyskich (por. maniery), w których konwenanse i wyszukane formy znajdują się na pierwszym miejscu. Drugie znaczenie przybliża do tej cechy manieryzmu, która związana jest z przesadą, wyszukaną stylizacją, rzucającym się w oczy bogactwem form artystycznych. Manieryzm w drugim znaczeniu posiada znaczenie pejoratywne, uwypuklające najbardziej charakterystyczne i często krytykowane cechy tego prądu literackiego.

Definicja manieryzmu

Manieryzm to prąd artystyczny, którego inspirację stanowiły przede wszystkim świat wyobraźni, fantastyka oraz możliwości, jakie niesie za sobą wynalazczość. Manieryzm odrzucał naśladowanie natury oraz renesansowego ładu i harmonii, jakie dominowały wówczas w sztuce. Literatura posiadająca cechy manieryzmu charakteryzowała się wyjątkowym artyzmem, wyszukanym i oryginalnym stylem. Cechy te sprawiały, że utwory manierystyczne często sprawiały wrażenie przesadzonych i sztucznych. Manieryzm traktować należy przede wszystkim jako zespół tendencji artystycznych, które zamykały pewien etap w literaturze renesansowej.

Główne cechy manieryzmu

Manieryzm w literaturze zachęcał do tego, by modyfikować wcześniejsze rozwiązania artystyczne. Artyści tworzący w duchu tego prądu literackiego wyjątkowo cenili sobie otwartą kompozycję dzieła oraz jego niekompletność. W tym czasie pojawił się gatunek literacki zwany esejem, który pozwalał na realizację obu założeń. Jedną z najważniejszych cech manieryzmu było również zerwanie z zasadą decorum, czyli zasady zgodności treści z formą, odrzucenie jednorodności stylistycznej w dramatach najpełniej ukazywały dzieła Szekspira. Pisarze tworzący w duchu manieryzmu bardzo cenili sobie kategorie takie jak dramatyzm i chaos. Przedstawiali świat w sposób dynamiczny i ekspresyjny. Manieryzm w literaturze jest o wiele trudniejszy do precyzyjnego zdefiniowania niż manieryzm w innych sztukach artystycznych. Ogrom inspiracji i rozwiązań artystycznych sprawiała, że nie składał się on na szereg konkretnych postulatów artystycznych – stanowił formę eksperymentu. Można określić go jako fazę przejściową pomiędzy epokami literackimi.

Horror vacui

Łaciński termin „horror vacui” – lęk przed pustką, oddaje cechy manieryzmu jako prądu artystycznego. Horror vacui dostrzegalny był w sztuce barokowej przede wszystkim za sprawą przepychu obecnego w dziełach. Dekoracyjnie skomponowane utwory zapełniały całą przestrzeń, nie pozostawiały wolnego miejsca, wydobywały z prezentowanych emocji wszystkie, zaprezentowane w przesadzonej formie, elementy. Przeciwieństwem „horror vacui” jest „amor vacui” – fascynacja pustą przestrzenią, która charakteryzuje przede wszystkim sztukę japońską.

Geneza manieryzmu

Manieryzm powstał we Włoszech. Jego głównymi ośrodkami były: Padwa, Rzym oraz Florencja. Stopniowo prąd ten stawał się popularny w pozostałych częściach Europy – we Francji, Czechach, Hiszpanii oraz Polsce. Mimo że manieryzm pojawił się pomiędzy renesansem a barokiem, nie należy go traktować jako wyraz sprzeciwu wobec wcześniej panujących tendencji w sztuce. Główną cechą manieryzmu jest przesadne ukazywanie istniejących już motywów, zatem nie rywalizował on ze zdobyczami renesansu, a jedynie je uwypuklał w swój charakterystyczny sposób.

Reprezentanci manieryzmu w Europie

Wśród pisarzy europejskich, którzy w swoich dziełach czerpali z manieryzmu, wyróżnić należy:

  • Torquado Tasso – włoskiego poetę, jednego z najwybitniejszych pisarzy renesansu. Twórczość Tasso pozwoliła utorować drogę kolejnej epoce literackiej: barokowi. Stopniowe porzucenie klasycznych kanonów artystycznych i zastąpienie je światem emocji charakteryzuje twórczość tego artysty. Do jego najwybitniejszych dzieł należy poemat epicki „Jerozolima wyzwolona”
  • Miquel de Cervantes – hiszpańskiego pisarza renesansowego. W swojej twórczości odnosił się przede wszystkim do humorystycznej oceny ludzkich przywar. Chętnie krytykował większość społecznych konwenansów, nie wahał się również wyrażać ostrych opinii na temat możnych jego czasów. Jego najbardziej znanym utworem jest bez wątpienia „Przemyślny szlachcic don Kichot z Manczy”.

Reprezentanci manieryzmu w Polsce

Choć manieryzm w Polsce rozwinął się stosunkowo słabo, wielu pisarzy korzystało z rozwiązań, jakie niósł za sobą ten prąd literacki. Byli to m.in.:

  • Mikołaj Sęp Szarzyński – poeta przełomu epok, który tworzył w języku polskim i łacińskim. Jego twórczość obfituje w wiele zabiegów poetyckich, które mogą sprawiać problem czytelnikowi. Z tego powodu jego utwory uznawane są za wyjątkowo trudne. Sarzyńskiego uważa się za prekursora polskiego baroku. Jest przedstawicielem nurtu metafizycznego w poezji. Jego najbardziej znane utwory to: „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” oraz „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”.
  • Sebastian Grabowiecki – poeta późnorenesansowy. Był tłumaczem dzieł religijnych Petrarki. W swojej twórczości poszukiwał ładu świata, był jednym z głównych twórców prądu metafizycznego w poezji. Autor „Setnika rymów duchownych”
  • Jan Andrzej Morsztyn – reprezentant barokowej poezji dworskiej. Jego utwory charakteryzowały się wyjątkową szczegółowością. Często bawił się słowem, wykorzystywał i przerabiał znane figury stylistyczne, dążył do oryginalności przekazu. W swojej twórczości wykorzystywał koncept, puenty oraz kontrasty, czyli najbardziej charakterystyczne dla baroku zabiegi artystyczne. Często podejmował się w swoich utworach tematyki miłosnej. Do jego najbardziej znanych utworów zaliczyć można dzieła „Lutnia” oraz „Kanikuła abo Psia gwiazda”
  • Stanisław Morsztyn – poeta i tłumacz. Tłumaczył przede wszystkim utwory Racine’a oraz Senekę. Prócz działalności pisarskiej sprawował również urząd wojewody i kasztelana.

Manieryzm to bardzo charakterystyczny prąd literacki, który w literaturze znalazł swoje miejsce na przełomie renesansu i baroku. Jego obecność pozwoliła wprowadzić do literatury wiele rozwiązań i chwytów artystycznych, które wyróżniają barok na tle innych epok literackich. Stopniowe porzucenie idei renesansowego ładu w sztuce i literaturze spowodowało między innymi odnowienie wcześniej znanych, lecz wyczerpujących się stopniowo motywów, nawiązań i tematów literackich. Autorzy tworzący w duchu manieryzmu czerpali z wielu rozwiązań artystycznych, co spowodowało, że obecnie manieryzm postrzegany jest wyłącznie z perspektywy stylistycznej. Warto jednak pamiętać o tym, że przesadne skupienie na szczególe, jakie cechowało manieryzm, pozwoliło na rozkwit renesansowych koncepcji artystycznych.


Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady