Faustyzm - definicja, przykłady, bohater faustowski

Ostatnia aktualizacja: 2021-01-09 22:11:49
Epoka literacka Romantyzm

Niektóre zjawiska literackie zapoczątkowane zostały za sprawą wzoru bohatera, który odzwierciedlał w pełni cechy inspirujące pozostałych artystów. W wielu epokach literackich odnaleźć można wzory osobowościowe, które stały się przyczyną powstawania kolejnych, czerpiących z ich treści, dzieł. Do tego rodzaju zjawisk literackich należy faustyzm.

Spis treści

Definicja faustyzmu

Faustyzm to motyw odnoszący się bezpośrednio do dzieła Johanna Wolfganga Goethego pt. Faust. Bohaterem utworu jest doktor Faust. Jest on osobą wybitną, która za sprawą zakładu Mefistofelesa z Bogiem posiadła możliwość zaznania pełni szczęścia pod warunkiem, że jej dusza trafi po śmierci do rąk Szatana. Faust to postać, która jest idealistą, chce dotrzeć do prawdy i poznać zagadkę ludzkiego życia. Z tego powodu decyduje się na zawarcie paktu z diabłem w zamian za wieczną młodość i wiedzę.

Bohater faustowski

Bohaterem faustowskim określić można tę postać literacką, która pragnie wiedzy, nie waha się poszukiwać prawdy oraz przede wszystkim buntuje się przeciw regułom społeczeństwa, w którym żyje i nie godzi się na przeciwności, które obecne są w jego kulturze. Chcąc dotrzeć do swoich celów bohater faustyczny nie waha się przed zawarciem paktu z diabłem czy negacją postaci oraz roli Boga w świecie. Najważniejsze dla tego typu bohatera są jego ambicje. Egzystencja bohatera faustycznego jest pełna cierpień – z jednej strony towarzyszy mu ogromna samotność i niezrozumienie, z drugiej jednak strony sam dąży do indywidualności za wszelką cenę. Te elementy jego cech charakteru wiążą się z konfliktem wewnętrznym, który może prowadzić bohatera faustycznego do klęski.

Pierwowzór Fausta

Inspiracją do stworzenia postaci Fausta była postać autentyczna. Johann Georg Faust był średniowiecznym alchemikiem oraz lekarzem. Według podań parał się on czarną magią oraz posiadał moce spirytystyczne (między innymi wywołał ducha Heleny Trojańskiej). W swojej społeczności Faust uznawany był za osobę dziwną i niebezpieczną – oskarżano go o kontakty z diabłem. Alchemik nie oddalał tych oskarżeń. Zginął w niewyjaśnionych okolicznościach. Był twórcą traktatu „Zmuszenie piekła”.

Faustyzm w literaturze europejskiej

Postać doktora Fausta inspirowała zarówno pisarzy, jak i malarzy oraz muzyków. Zainteresowanie to spowodowało, że w kulturze europejskiej zachowało się wiele wariantów postaci Fausta oraz szatańskiej ingerencji w świat ludzi. Do najpopularniejszych z dzieł należą bez wątpienia:

  • Doktor Faustus – powieść autorstwa Thomasa Manna, której pełen tytuł brzmi „Doktor Faustus. Żywot niemieckiego kompozytora Adriana Leverkuhna opowiedziany przez (jego) przyjaciela". Utwór odnosi się do motywu podpisania przez głównego bohatera paktu z diabłem, które umożliwia mu aktywną i owocną działalność artystyczną. Sam motyw podpisania paktu z Szatanem w powieści posiada cechy pewnej nieokreśloności – z jednej strony kompozytor mógł rzeczywiście mieć kontakt z siłami piekielnymi, jednak drugą możliwością jest, że akt podpisania cyrografu był osadzony w wyobraźni bohatera, u którego stopniowo rozwijał się obłęd.
  • Mistrz i Małgorzata – utwór rosyjskiego pisarza Michaiła Bułhakowa nie odnosi się bezpośrednio do motywu Fausta, a więc człowieka uwikłanego w pakt z diabłem dla własnych korzyści. Bułhakow szatańską ingerencję w świat rozciąga na społeczeństwo rosyjskie XX wieku. Profesor Woland – Szatan oraz jego pomocnicy to jedno z najbardziej charakterystycznych wcieleń diabła w literaturze współczesnej. Postacią, która nosi znamiona bohatera faustycznego jest Mistrz – osoba wykształcona, pracownik kultury oraz tłumacz i pisarz. Jego marzeniem było dokończenie powieści o Poncjuszu Piłacie – opowieść spotkała się jednak z ogromną krytyką środowiska literackiego, co wpędziło Mistrza w chorobę nerwową. Mistrz, jako jeden z nielicznych obywateli Moskwy, był świadom ingerencji szatańskiej w społeczeństwo, o czym mógł przekonać się rozmawiający z nim w sali szpitalnej Iwan Bezdomny.

Bohater faustyczny w literaturze polskiej

Inspiracje tajemniczą postacią doktora Fausta odnaleźć można również w literaturze polskiej, szczególnie epoki romantyzmu. Po motyw faustyczny sięgali twórcy tacy jak Adam Mickiewicz oraz Juliusz Słowacki. Obecność bohatera faustycznego można wskazać w utworach:

  • Dziady cz. III – bohaterem faustycznym jest w dramacie bez wątpienia Gustaw-Konrad. Fragmentem utworu, który wyraźnie wskazuje na inspiracje Faustem jest „Wielka Improwizacja”. To w jej treści odnaleźć można bunt Konrada przeciwko Bogu oraz chęć rywalizacji z nim. Przyczyną buntu w przypadku Konrada nie są jednak osobiste korzyści, a ambicje patriotyczne. Konrad decyduje się wyzwać Boga do rywalizacji zakładając, że sam o wiele lepiej pokierowałby losami świata. W „Wielkiej Improwizacji” uwidaczniają się wszystkie cechy faustycznego bohatera – Konradem kieruje przede wszystkim przekonanie o własnym geniuszu, nieposkromiona ambicja i przecenienie swoich możliwości.
  • Kordian - w utworze Juliusza Słowackiego motyw faustyczny objawia się przede wszystkim ingerencją Szatana w funkcjonowanie świata. To on zsyła na Polskę wszystkie nieszczęścia, zarządza mianowanie zawodnych przywódców i wprowadza chaos, który wpływa negatywnie na losy powstania. Spotkanie głównego bohatera z Szatanem w „Kordianie” nie jest opisane jako dosłowne i spełniające warunki podpisania cyrografu z diabłem. Szatan przyjmuje postać Doktora szpitalu psychiatrycznego. Prowadzi w nim rozmowę z Kordianem. Głównym celem wypowiedzi Doktora jest ukazanie Kordianowi bezsensu starań młodego człowieka. Udowadnia mu, posługując się przykładami zaczerpniętymi z życiorysów i objawiających się u pacjentów chorób, że ten nie rozumie sposobu, w jakim działa świat. Zdaniem Szatana-Doktora wszystkie starania czynione przez Kordiana wynikają nie z pobudek patriotycznych, a egoizmu i megalomanii tego drugiego. Szatan jest równocześnie tą siłą, która zachęca Konrada do dokonania zamachu na cara.

Wykreowana przez Goethego postać doktora Fausta zdobyła popularność przede wszystkim dlatego, że porusza uniwersalne problemy związane z egzystencją człowieka. Niemożność poznania prawdy rządzącej światem i celowości losów człowieka w faustowskich dylematach nie zostaje rozwiązana. Tym samym człowiek nie jest w stanie poznać tajemnicy życia i śmierci. Bohaterowie faustyczni muszą mierzyć się ze swoimi ambicjami i chęcią poznania, by po czasie zorientować się, że wszystkie ich starania są daremne. Faust to literacka postać tragiczna. Motyw faustowski w literaturze można określić jako wieczne dążenie człowieka do przekroczenia ram jego własnej egzystencji, a więc zgromadzenie całej wiedzy, zrealizowanie wszystkich marzeń oraz poznanie tajemnicy nieśmiertelności. Postać Doktora Fausta wyraża więc szereg uniwersalnych ludzkich pragnień. Liczne utwory inspirowane fabułą historii J. W. Goethego stanowią obszerną kategorię w sztuce. Odnaleźć można je nie tylko w literaturze, ale również w muzyce (operach a później musicalach) i w kulturze popularnej. Człowiek uwikłany w tajemnice życia i śmierci należy do jednego z najpopularniejszych tematów sztuki.


Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady