„Teogonia” to epos kosmogoniczny o powstaniu bogów i początkach świata, który został napisany przez greckiego epika Hezjoda. Zawarto w niej między innymi opisy kolejnych generacji bóstw i ich walki o władzę.
Spis treści
„Teogonia” Hezjoda uznawana jest za jeden z najstarszych eposów greckich. Przedśpiew zawiera hymn i inwokację do Muz, a także zapowiedź najważniejszych wydarzeń, takich jak zwycięstwo nad Kronosem i rządy Zeusa. Autor opisuje muzy helikońskie, mieszkające na górze Helikon w Beocji, tańczące wokół Zeusa i oddające cześć innym bogom, czyli Posejdonowi, Atenie, Apollowi czy Herze. Hezjod wspomina, że jako pasterz spotkał muzy, które nauczyły go śpiewu i obdarowały wawrzynem. Wyjaśnia też ich pochodzenie od Mnemosyne i Zeusa, wymienia także ich imiona: Klio, Euterpe, Talia, Melpomene, Terpsychora, Erato, Polihymnia, Urania, Kalliope.
Właściwa część „Teogonii” przedstawia kolejne pokolenia bogów i walki o władzę. Początek stanowią Chaos, Gaja i Eros. Z Chaosu powstają Erebos, Noc, Eter i Hemera. Ziemia rodzi góry i morza, a z jej związku z Uranosem wywodzą się tytani: Okeanos, Kojos, Krejos, Hyperion, Japet, Theja, Reja, Temida, Mnemosyne, Fojbe, Tetyda, Kronos, a także cyklopi Brontes, Steropes, Arges i sturęcy Kottos, Briareos, Gyes. W podziemiach pojawia się Tartar. Uranos więzi swoje dzieci w Gai, co prowadzi do jej spisku i zemsty. Kronos kastruje ojca sierpem matki, a z jego krwi rodzą się Erynie, Giganci i Nimfy, zaś z przyrodzenia Afrodyta.
Hezjod opisuje dalsze genealogie: potamoi, okeanidy, bóstwa przyrody, gwiazd i wiatrów. Szczególną rolę odgrywa Styks, która wspiera Zeusa w walce z tytanami i zostaje nagrodzona potomstwem. Następnie pojawia się historia Kronosa pożerającego dzieci z obawy przed przepowiednią. Reja, z pomocą Gai, ukrywa Zeusa w jaskini na Krecie, podając Kronosowi kamień zamiast dziecka. Zeus dorasta, zmusza ojca do zwymiotowania rodzeństwa i zwycięża w walce.
Wymienieni zostają potomkowie Japeta, w tym Prometeusz, ukarany za kradzież ognia i wyzwolony przez Heraklesa. Opisana jest Atena, córka Zeusa, oraz Hefajstos, któremu powierzono stworzenie zwierząt i kobiet. Następuje tekst moralizatorski, po którym Hezjod przechodzi do Hekatonchejrów i cyklopów, uwięzionych przez Uranosa w Tartarze. Zeus ich uwalnia, obdarza mocą i podburza przeciw tytanom. Rozpoczyna się dziesięcioletnia tytanomachia, zakończona zwycięstwem Zeusa i strąceniem tytanów do Hadesu, gdzie Hekatonchejrowie zostają ich strażnikami. Zeus staje się najpotężniejszym bogiem.
Atlas, uczestnik buntu, zostaje skazany na dźwiganie sklepienia niebieskiego. Hezjod opisuje także personifikacje Dnia, Nocy, Śmierci i Snu. Szczegółowo przedstawia Hades, z rzeką Styks, Tartar i Cerbera. Następnie pojawia się Tyfon, potomek Gai i Tartara, który walczy z Zeusem, lecz zostaje pokonany i strącony pod Etnę. Opisane są też bóstwa wiatru: Boreasz, Zefir i Notos.
Po tytanomachii Zeus, za radą Gai, obejmuje władzę na Olimpie. Hezjod wymienia jego siedem związków i potomstwo, tworząc tym samym drzewo genealogiczne bogów.
W drugim przedśpiewie poeta żegna Olimp i bogów, a następnie opisuje związki bogiń ze śmiertelnikami i ich dzieci. Trzeci przedśpiew, będący równocześnie epilogiem, zawiera tylko dwa wersy odnoszące się do poprzedniej części.
Obecnie „Teogonię” uznaje się za najstarszy epos grecki autorstwa Hezjoda. Ten fragment obejmuje wersy od pierwszego do sto piętnastego. Hezjod zamieścił tutaj hymn do Muz i inwokację do nich. Hezjod zapowiada też najistotniejsze momenty swego dzieła. Będzie to między innymi zwyciężenie Kronosa i późniejsze rządy zaprowadzone przez Zeusa. Na początku swojego dzieła autor umieścił szczegółowy opis muz helikońskich, które zamieszkują na szczycie góry Helikon w Beocji, którą uznaje się za boską. Muzy tańczą wokół najwyższego boga, Zeusa i oddają też cześć innym nieśmiertelnym bogom, czyli między innymi Posejdonowi. Atenie, Apollowi, Herze i innym bóstwom. Tutaj poeta przywołuje historię z dawnych czasów. Kiedy jako pasterz wypasał owce u podnóża góry, to muzy zstępowały z niej, by uczyć go śpiewu. Wtedy też został przez nie obdarowany symbolicznym wawrzynem. Hezjod wyjaśnia, że muzy narodziły się ze związku Mnemosyne, czyli tytanidy, bogini i uosobienia pamięci, a także Zeusa. Wymienia także ich imiona, czyli Klio, Euterpe, Talia, Melpomene, Terpsychora, Erato, Polihymnia, Urania, Kalliope.
Ta część obejmuje przede wszystkim opisy powstania lub zrodzenia kolejnych pokoleń greckich bogów oraz relacje z walk o władzę. Hezjod przeplata tu ze sobą wątki podawania listy rodów boskich i ich pokrewieństw od pierwszych istot stworzonych, którymi byli oczywiście Chaos, Gaja-Ziemia, a także Eros-Miłość przez cztery kolejne pokolenia, które są określane jako dzieci Chaosu i dzieci Gai, dzieci Nocy i dzieci Morza, wnuki Morza i wnuki Uranosa, a także krąg Zeusa i bogów olimpijskich.
Potem zostaje wymienione następstwo bóstw we władzy nad światem. nowego olimpijskiego porządku świata. Pojawia się także opis jego powstawania. Najpierw pojawił się właśnie Chaos, Ziemia, a także Miłość. Z Chaosu powstały Erebos oraz Noc, a także Eter i Hemera. Dalej ukształtowała się Ziemia wraz ze swymi górami i morzami, a następnie Ziemia połączyła się z Niebem. Z tego związku powstali tytani, czyli kolejno Okean, Kojos, Krejos, Hyperion, Japet, Theja, Reja, Temida, Pamięć-Mnemosyne, Fojbe, Tethys, Kronos, Cyklopi (Brontes, Steropes, Arges), Sturęcy (Kottos, Briareos, Gyes). W międzyczasie w podziemiach powstał też mroczny Tartar. Ereb to bóg ciemności, a jego siostrą jest Nyks; Eros symbolizuje miłość i daje początek innym rzeczom. Eros symbolizuje miłość i daje początek innym rzeczom. Eter to górna część nieba, a Hemera jest utożsamiana z dniem. Eris to bogini niezgody.
Pierwotnie to Niebo było siedzibą bogów, jednak gdy pojawiły się góry dzięki Gai, bogowie zeszli z nieba, by napawać się pięknem szczytów i przebywać bliżej ludzi. Tak oto znaleźli się na masywie Olimpu. Relacja Nieba i Ziemi zaowocowała bardzo licznym potomstwem, a Uranos postanowił jednak ukryć ich w Ziemi. Z tego względu między Ziemią a jej dziećmi zawiązuje się spisek. Hezjod przytacza opowieść o tym, jak Gaja postanowiła ukarać Uranosa za jego liczne okrucieństwa, którym między innymi było uwięzienie własnych, zatem zachęciła potomstwo do zemsty na ojcu. Odważył się na to jednak tylko najmłodszy Kronos. W nocy wykastrował ojca sierpem matki, a porzucone części bóstwa przyczyniły się do stworzenia wielu rzeczy, zjawisk i istot na ziemi. Między innymi w ten sposób narodziła się bogini miłości, czyli Afrodyta. Z krwi Uranosa powstają natomiast Erynie, Giganci i Nimfy.
Hezjod dalej wymienia pochodzenie mitycznych stworzeń, bóstw młodszych i opiekuńczych, a także niższego rzędu, przykładowo harpii, grai, gorgon i nimf. Zaczyna od potamoi, potem przychodzi do okeanid, czyli córek Okeanosa i Tetydy, a potem opisuje genealogię bóstw przyrodniczych i astronomicznych, czyli gwiazd i wiatru. Potem następuje opis ostatniej z powstałych okeanid, czyli Styks, która na wezwanie Zeusa zgadza się walczyć z tytanami, za co zostaje nagrodzona licznym potomstwem z Pallasem.
Dalej Hezjod przechodzi do koligacji rodzinnych bogów i tytanów, a także do potomków Kronosa, których ten połyka ze względu na przepowiednię mówiącą, że tronu pozbawi go jego własny syn. Żona Kronosa jednak daje mu do połknięcia kamień i w ten sposób ratuje ona małego Zeusa. Kronos ostatecznie wymiotuje swoje dzieci, a Zeus staje do walki z nim i zwycięża. Wszystko to dzięki sprzeciwowi siostry Kronosa i jego żony, jaką była tytanida Reja. To ona przechytrzyła Kronosa i ukryła Zeusa przy pomocy Gai w jaskini Dikte na Krecie. Kronos otrzymał zaś kamień w pieluszce.
Dalej pojawia się spis potomków Japeta, wśród których zostaje wymieniona męczeńska kara Prometeusza, który zostaje uwolniony przez Heraklesa. Prometeusz został tak ukarany za wykradnięcie bogom ognia z Olimpu i przekazanie go ludzkości, a także boskiemu kowalowi Hefajstosowi. Hezjod opisuje też córkę Zeusa, Atenę. Hefajstos został z kolei zobowiązany do wykucia piorunów dla Zeusa oraz – z rozkazu bogów – do udziału w stworzeniu Pandory.
Hezjod pozwala sobie także na nietypowy dla tego dzieła umoralniający dopisek. Potem przechodzi do opisu opowieści o Hekatonchejrach, czyli Briareiuszu, Gyesie i Kottosie. Wraz z cyklopami uwięziono ich głęboko pod ziemią w Tatarze, a uczynił to Uranos. Uwalnia ich dopiero Zeus; Hekatonchejrowie od początku posiadają po sto ramion. Następnie zaś podburza uwolnionych, by stanęli oni przeciwko tytanom na polu bitwy. Wojna ta zyskuje nazwę tytanomachii i obejmuje ona Olimp na aż dziesięć lat. Kończy się zwycięstwem stronników Zeusa oraz zepchnięciem tytanów prosto w czeliści Hadesu przez Hekatonchejrów, którzy stali się też ich strażnikami na własną prośbę. Po tym konflikcie Zeus zostaje najważniejszym i najpotężniejszym bogiem z całego panteonu bóstw olimpijskich.
Następnie pojawia się charakterystyka Atlasa, jednego z buntowników w przegranej przez tytanów tytanomachii. Zeus postanawia go ukarać, zatem Atlas przez wieczność musiał dźwigać na swych barkach sklepienie niebieskie. Potem Hezjod opisuje historię takich upersonifikowanych zjawisk naturalnych jak Dzień, Noc, Śmierć oraz Sen.
Hezjod nie szczędzi też miejsca na dokładny opis podziemnej krainy znanej jako Hades, gdzie płynie rzeka-bóstwo, czyli Styks i mieści się Tartar, a całości strzeże Cerber, czyli ogromny, trójgłowy pies.
Potem pojawia się wspomnienie odrażającego potomka Gai i Tartara, czyli potwora Tyfona, który zwrócił się na Olimpie przeciwko samemu Zeusowi. Po ciężkiej walce Zeusowi udało się pokonać Tyfona i strącić go w głąb Etny. Następnie pojawia się opis bóstw wiatru, czyli Boreasza, Zefira i Notosa, a także przedstawienie samego Tyfona.
Kolejne wydarzenia rozgrywają się już po tytanomachii, kiedy to za namową Gai Zeus zostaje władcą Olimpu. Hezjod opisuje siedem związków boga i potomstwo, jakie przyszło na świat w ich wyniku i opisuje drzewo genealogiczne bóstw.
Po właściwej części Teogonii pojawia się tak zwany drugi przedśpiew. Rozpoczyna się on od pożegnania Hezjoda z Olimpem i mieszkającymi tam bogami. Dalej pojawia się opis związków bogiń ze śmiertelnikami i wymienia ich potomstwo.
Trzeci przedśpiew stanowi równocześnie epilog „Teogonii” i zawiera zaledwie dwa wersy, które odnoszą się do poprzedniej części tekstu.
Aktualizacja: 2025-10-10 21:59:06.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.