Czasownik jest to odmienna cześć mowy, która pozwala na przedstawienie opisywanych czynności lub stanów.
Pytaniami, na które odpowiada czasownik są:
Co robi?
Co się z nim dzieje?
W jakim jest stanie?
Co było – co będzie miało być – zrobione?
Czasownik w zdaniu pełni bardzo ważną funkcję – przyjmuje rolę orzeczenia, czyli podstawowego elementu komunikatu w formie zdania. Czasownik posiada wiele form, rodzajów oraz kryteriów poprawnościowych, których znajomość gwarantuje poprawne posługiwanie się tą częścią mowy nie tylko w wypowiedziach pisemnych, ale również w mowie codziennej.
Czasowniki podzielić można na dwie podstawowe formy – osobową (tzw. koniugację) oraz bezosobową. Podział polega na określeniu tych czasowników, które pozwalają nam na wskazanie działającej postaci lub takie, które takie bezpośrednie wskazanie uniemożliwiają.
Do osobowej formy czasowników zaliczamy te czasowniki, które informują nas o twórcy wykonywanej czynności (jem, gram, czytałam). Czasowniki w formie osobowej podlegają odmianie przez:
Czasowniki w formie osobowej można podzielić również na aspekty:
Tak szczegółowe kryteria podziału wynikają przede wszystkim z zawiłości odmian czasownika, którego koniugacja jest wyjątkowo rozbudowana.
Czasowniki – ze względu na opisywaną czynność – podzielić można na czasowniki jednokrotne i wielokrotne. Opisują one częstotliwość wykonywanej czynności:
Wiele z tych czasowników może sprawiać trudność za sprawą ich niewłaściwego używania: formy takie jak: przełanczać, wyłanczać, kupywać – są niepoprawnie używanymi formami czasowników wielokrotnych i należy się ich wystrzegać.
Nie ma wielu zasad, które regulują poprawną pisownię czasowników jednokrotnych i wielokrotnych. Szczególnie w przypadku tych drugich możemy mieć do czynienia często z ich formami regionalnymi (np. spaźniać się).
Wśród skrajnie niepoprawnych form czasowników wielokrotnych wyróżnić można również takie, których nieprawidłowe użycie nie może być tłumaczone związkiem z danymi regionalizmami – są to formy świadczące o niedbałości języka, takie jak: udawadniać (zamiast udowadniać) czy wypagadzać (zamiast wypogadzać).
Bezosobowymi formami czasownika nazywamy te czasowniki, które informują nas o czynności dziejącej się w przyszłości bez uwzględnienia komunikatu dotyczącego osoby, która tę czynność wykonuje (np. grano). Do bezosobowych form czasownika należą te czasowniki, które z reguły zakończone są na –no lub –to (np. umyto). Niektóre czasowniki w formie bezosobowej potrzebują dodania do nich cząstki „się” – np. twierdzi się. Bezosobowymi formami czasownika możemy również nazwać bezokoliczniki, czyli te wyrazy, które zakończone są na –ć lub –c (biegać, móc). Gdy w zdaniu mamy do czynienia z bezosobową formą czasownika pełniącą funkcje orzeczenia nie możemy wyłonić w nim podmiotu. Bardzo często zdania te przyjmują formę komunikatu:
Nie deptać trawników
Tak się mówi
Warto to przemyśleć
Na powyższych przykładach można zauważyć, że zdania z bezosobowymi formami czasownika obywają się bez precyzyjnego wskazywania wykonawców czynności. Bezosobowość może ulec zmianie, gdy te same komunikaty poprzedzimy czasownikiem osobowym, np. w formie:
Prosimy nie deptać trawników
Pamiętaj, że tak się nie mówi
Sądzę, że warto to przemyśleć.
Czasowniki możemy odmienić przez liczby, rodzaje, strony, tryby, osoby oraz czasy. Każda z tych odmian kieruje się konkretnymi regułami. Czasownik jako część mowy podlega największej liczbie odmian.
Czasownik może występować w liczbie pojedynczej oraz mnogiej. W liczbie pojedynczej wyróżnić możemy trzy osoby:
W liczbie mnogiej czasowniki również występują w trzech osobach, jednak warto pamiętać, że ich brzmienie odpowiada kryteriom dostosowanym do przyjętych rodzajów:
Odmiana czasownika przez rodzaje w liczbie pojedynczej koresponduje z odmianą przez osoby i czasy. Można więc wyróżnić trzy rodzaje:
Jednak w przypadku liczby mnogiej rodzaje czasowników zmieniają się. Nie dzielą się już na rodzaj męski i żeński i nijaki, ale przejmują cechy rodzaju męskiego i żeńskiego w liczbie mnogiej, tworząc:
W liczbie mnogiej pominięty został rodzaj nijaki, ponieważ w odmianie przylega on do rodzaju żeńskiego – razem tworzą rodzaj niemęskoosobowy.
Czasownik odmienia się przez czas przeszły, teraźniejszy i przyszły. Odmiana ta odnosi się do opisu czynności wykonywanej w danej przestrzeni czasowej – wcześniej niż zdarzenie jest opisywane lub później, na etapie jego planowania lub w jego trakcie.
Gdy chcemy odmienić czasownik przez tryby, musimy ustalić, w jaki sposób odbywała się wykonywana czynność. Główna różnica dotyczy tego, czy opisywana czynność jest czynnością rzeczywiście wykonywaną, czy jedynie taką, o której wykonaniu się mówi lub której wykonanie się zaleca. Te różnice pomagają w ustaleniu jednego z trzech trybów czasownika:
Strona czasownika pomaga przede wszystkim określić wykonawcę czynności. Ze względu na te kryteria kategoryzacji wyróżnić można trzy strony:
Należy pamiętać o tym, że każdy czasownik tworzy stronę czynną, natomiast nie każdy stronę bierną. Gdy mamy do czynienia z czasownikiem, od którego nie da się utworzyć strony biernej, możemy mówić o nim jako o tzw. czasowniku nieprzechodnim (inaczej niż w przypadku możliwości stworzenia strony biernej – te czasowniki nazywamy przechodnimi). Czasownikami nieprzechodnimi są np. uśmiechać się, spacerować.
Partykułę „nie” z czasownikami zapisujemy oddzielnie. Reguła ta obowiązuje niezależnie od tego, w jakim czasie przebiega opisywana czynność (a więc: nie kupiłem, nie kupuję, nie kupię).
Jedyną sytuacją, w których zapisujemy czasowniki z „nie” łącznie, jest taka, w której partykuła „nie” nie stanowi zaprzeczenia czasownika, a przedrostek do rzeczowników. Przykładami takich słów są np.:
Nienawidzę
Niepokoję się
Mimo że słowa te z pozoru odnoszą się do wykonywania czynności (odczuwania emocji), nie funkcjonują bez potencjalnego zaprzeczenia (nie ma zatem słów typu: nawidzę cię, pokoję się).
Częstym błędem, którego należy unikać, jest również mylenie czasowników z imiesłowami. Mimo że słowa te mogą sprawiać wrażenie czasowników, odpowiadają na nieco inne pytania – stąd przy pośpiesznej kategoryzacji części mowy łatwo o błędy. Przykładami imiesłowów często mylonych z czasownikami mogą być:
Nieżyjący
Niecierpliwy
Powyższe reguły ukazują nam, że błędna pisownia czasownika z partykułą „nie” wynika nie ze skomplikowanych zasad gramatycznych, a przede wszystkim z nieuważną kategoryzacją części mowy.
Jednym z częstych błędów dotyczących prawidłowej pisowni czasowników jest nieodpowiednie wykorzystanie końcówek „-ę” oraz „e” w czasie opisywania danej czynności. Zgodnie z zasadami języka polskiego końcówkę „-ę” zapisujemy: w czasownikach występujących jedynie w pierwszej osobie liczby pojedynczej w czasie teraźniejszym i przyszłym, a więc np. widzę, czuję, pojadę. Wszędzie tam, gdzie pytanie do czasownika będzie brzmiało „Co robię, co zrobię?” należy stosować końcówkę „-ę”.