Czasownik - odmiana, tryby, zasady pisowni

Ostatnia aktualizacja: 2020-12-10 12:10:00

Czasownik jest to odmienna cześć mowy, która pozwala na przedstawienie opisywanych czynności lub stanów.

Spis treści

Na jakie pytania odpowiada czasownik?

Pytaniami, na które odpowiada czasownik są:

Co robi?
Co się z nim dzieje?
W jakim jest stanie?
Co było – co będzie miało być – zrobione?

Czasownik w zdaniu pełni bardzo ważną funkcję – przyjmuje rolę orzeczenia, czyli podstawowego elementu komunikatu w formie zdania. Czasownik posiada wiele form, rodzajów oraz kryteriów poprawnościowych, których znajomość gwarantuje poprawne posługiwanie się tą częścią mowy nie tylko w wypowiedziach pisemnych, ale również w mowie codziennej.

Formy czasownika

Czasowniki podzielić można na dwie podstawowe formy – osobową (tzw. koniugację) oraz bezosobową. Podział polega na określeniu tych czasowników, które pozwalają nam na wskazanie działającej postaci lub takie, które takie bezpośrednie wskazanie uniemożliwiają.

Forma osobowa czasownika

Do osobowej formy czasowników zaliczamy te czasowniki, które informują nas o twórcy wykonywanej czynności (jem, gram, czytałam). Czasowniki w formie osobowej podlegają odmianie przez:

  • Osoby
  • Liczby
  • Czasy
  • Tryby
  • Strony

Czasowniki w formie osobowej można podzielić również na aspekty:

  • Aspekt dokonany określa czynności, które zostały zakończone (np. zjadłem, obejrzałem);
  • Aspekt niedokonany natomiast dotyczy tych czasowników, które informują o czynnościach wciąż trwających, co do których nie ma pewności, czy zostaną one zakończone (jem, oglądam).

Tak szczegółowe kryteria podziału wynikają przede wszystkim z zawiłości odmian czasownika, którego koniugacja jest wyjątkowo rozbudowana.

Czasowniki jednokrotne i wielokrotnie

Czasowniki – ze względu na opisywaną czynność – podzielić można na czasowniki jednokrotne i wielokrotne. Opisują one częstotliwość wykonywanej czynności:

  • Czasowniki jednokrotne to takie, które opisują czynność o przebiegu jednorazowym, a więc chodzić, grać, spać
  • Czasowniki wielokrotne – nazywane również częstotliwymi – to takie czasowniki, które opisują czynności lub stany powtarzające się (a więc chadzać, grywać, sypiać).

Wiele z tych czasowników może sprawiać trudność za sprawą ich niewłaściwego używania: formy takie jak: przełanczać, wyłanczać, kupywać – są niepoprawnie używanymi formami czasowników wielokrotnych i należy się ich wystrzegać.

Nie ma wielu zasad, które regulują poprawną pisownię czasowników jednokrotnych i wielokrotnych. Szczególnie w przypadku tych drugich możemy mieć do czynienia często z ich formami regionalnymi (np. spaźniać się).

Wśród skrajnie niepoprawnych form czasowników wielokrotnych wyróżnić można również takie, których nieprawidłowe użycie nie może być tłumaczone związkiem z danymi regionalizmami – są to formy świadczące o niedbałości języka, takie jak: udawadniać (zamiast udowadniać) czy wypagadzać (zamiast wypogadzać).

Bezosobowa forma czasownika

Bezosobowymi formami czasownika nazywamy te czasowniki, które informują nas o czynności dziejącej się w przyszłości bez uwzględnienia komunikatu dotyczącego osoby, która tę czynność wykonuje (np. grano). Do bezosobowych form czasownika należą te czasowniki, które z reguły zakończone są na –no lub –to (np. umyto). Niektóre czasowniki w formie bezosobowej potrzebują dodania do nich cząstki „się” – np. twierdzi się. Bezosobowymi formami czasownika możemy również nazwać bezokoliczniki, czyli te wyrazy, które zakończone są na –ć lub –c (biegać, móc). Gdy w zdaniu mamy do czynienia z bezosobową formą czasownika pełniącą funkcje orzeczenia nie możemy wyłonić w nim podmiotu. Bardzo często zdania te przyjmują formę komunikatu:

Nie deptać trawników
Tak się mówi
Warto to przemyśleć

Na powyższych przykładach można zauważyć, że zdania z bezosobowymi formami czasownika obywają się bez precyzyjnego wskazywania wykonawców czynności. Bezosobowość może ulec zmianie, gdy te same komunikaty poprzedzimy czasownikiem osobowym, np. w formie:

Prosimy nie deptać trawników
Pamiętaj, że tak się nie mówi
Sądzę, że warto to przemyśleć.

Odmiana czasowników

Czasowniki możemy odmienić przez liczby, rodzaje, strony, tryby, osoby oraz czasy. Każda z tych odmian kieruje się konkretnymi regułami. Czasownik jako część mowy podlega największej liczbie odmian.

Odmiana przez osoby i liczby

Czasownik może występować w liczbie pojedynczej oraz mnogiej. W liczbie pojedynczej wyróżnić możemy trzy osoby:

  • pierwszą osobę (ja – biegam)
  • drugą osobę (ty – biegasz)
  • trzecią osobę (on-ona-ono – biega)

W liczbie mnogiej czasowniki również występują w trzech osobach, jednak warto pamiętać, że ich brzmienie odpowiada kryteriom dostosowanym do przyjętych rodzajów:

  • pierwszej osoby (my – biegamy)
  • drugiej osoby (wy – biegacie)
  • trzeciej osoby (oni-one biegają)

Odmiana przez rodzaje

Odmiana czasownika przez rodzaje w liczbie pojedynczej koresponduje z odmianą przez osoby i czasy. Można więc wyróżnić trzy rodzaje:

  • Rodzaj męski (czytałem)
  • Rodzaj żeński (czytałam)
  • Rodzaj nijaki (czytało)

Jednak w przypadku liczby mnogiej rodzaje czasowników zmieniają się. Nie dzielą się już na rodzaj męski i żeński i nijaki, ale przejmują cechy rodzaju męskiego i żeńskiego w liczbie mnogiej, tworząc:

  • Rodzaj męskoosobowy (jedliśmy)
  • Rodzaj niemęskoosobowy (jadłyśmy).

W liczbie mnogiej pominięty został rodzaj nijaki, ponieważ w odmianie przylega on do rodzaju żeńskiego – razem tworzą rodzaj niemęskoosobowy.

Odmiana przez czasy

Czasownik odmienia się przez czas przeszły, teraźniejszy i przyszły. Odmiana ta odnosi się do opisu czynności wykonywanej w danej przestrzeni czasowej – wcześniej niż zdarzenie jest opisywane lub później, na etapie jego planowania lub w jego trakcie.

  • Czas przeszły – czasowniki w czasie przeszłym to te czasowniki, które niosą ze sobą komunikat o czynności, która miała miejsce wcześniej – niezależnie od tego, czy została zakończona, czy też nie (jadłem, napisałam).
  • Czas teraźniejszy – odnosi się do czasowników traktujących o czynnościach, które realizowane są w trakcie opisywanego zdarzenia (jem, grasz, idzie)
  • Czas przyszły – odnosi się do czynności, które mają być zrealizowane w najbliższym czasie lub ich realizacja jest planowana (napisze, zjem, będzie szła)

Odmiana przez tryby

Gdy chcemy odmienić czasownik przez tryby, musimy ustalić, w jaki sposób odbywała się wykonywana czynność. Główna różnica dotyczy tego, czy opisywana czynność jest czynnością rzeczywiście wykonywaną, czy jedynie taką, o której wykonaniu się mówi lub której wykonanie się zaleca. Te różnice pomagają w ustaleniu jednego z trzech trybów czasownika:

  • Trybu przypuszczającego – określa on czynności potencjalne, takie, o których wykonaniu się myśli, a więc czynności hipotetycznych, które są możliwe do wykonania, ale jeszcze nie zrealizowane (np. przeczytałbym, kupiłabym, wyjechałbym). W trybie przypuszczającym cząstka –by zapisywana jest łącznie.
  • Trybu oznajmującego – dotyczy on czynności odbywające się, takie, które z pewnością się odbędą lub takie, które już się odbyły (np. przeczytam, wykonałam, będę ćwiczył)
  • Trybu rozkazującego – tryb rozkazujący odnosi się do nakłaniania drugiej strony do wykonania konkretnej czynności. Przejmuje więc funkcję impresywną wypowiedzi i często realizowany jest przy pomocy rozkazu, życzenia bądź zachęty (przeczytaj, niech kupią, ćwiczmy).

Odmiana przez strony

Strona czasownika pomaga przede wszystkim określić wykonawcę czynności. Ze względu na te kryteria kategoryzacji wyróżnić można trzy strony:

  • Stronę czynną – informuje ona o procesie, a więc o tym, że dana czynność jest wykonywana przez podmiot (a więc wykonawcę czynności). W zdaniu stronę czynną wyróżnić możemy dzięki odszukaniu czynności łączonej bezpośrednio z podmiotem: Klaudia kupiła już wszystkie składniki na obiad.
  • Stronę bierną – która w zdaniu zmienia nieco pozycje podmiotu. Nie jest on już głównym wykonawcą czynności (jak w przypadku strony czynnej). To wykonywana czynność przejmuje główną funkcję w zdaniu i to ona dookreśla treść komunikatu: Wszystkie składniki na obiad zostały już kupione przez Klaudię
  • Stronę zwrotną – informuje ona o tym, że podmiot jest głównym wykonawcą czynności nawet wówczas, gdy on sam nie pojawia się w zdaniu: Kupiłam wszystkie składniki na obiad

Należy pamiętać o tym, że każdy czasownik tworzy stronę czynną, natomiast nie każdy stronę bierną. Gdy mamy do czynienia z czasownikiem, od którego nie da się utworzyć strony biernej, możemy mówić o nim jako o tzw. czasowniku nieprzechodnim (inaczej niż w przypadku możliwości stworzenia strony biernej – te czasowniki nazywamy przechodnimi). Czasownikami nieprzechodnimi są np. uśmiechać się, spacerować.

„Nie” z czasownikami

Partykułę „nie” z czasownikami zapisujemy oddzielnie. Reguła ta obowiązuje niezależnie od tego, w jakim czasie przebiega opisywana czynność (a więc: nie kupiłem, nie kupuję, nie kupię).

Jedyną sytuacją, w których zapisujemy czasowniki z „nie” łącznie, jest taka, w której partykuła „nie” nie stanowi zaprzeczenia czasownika, a przedrostek do rzeczowników. Przykładami takich słów są np.:

Nienawidzę
Niepokoję się

Mimo że słowa te z pozoru odnoszą się do wykonywania czynności (odczuwania emocji), nie funkcjonują bez potencjalnego zaprzeczenia (nie ma zatem słów typu: nawidzę cię, pokoję się).

Częstym błędem, którego należy unikać, jest również mylenie czasowników z imiesłowami. Mimo że słowa te mogą sprawiać wrażenie czasowników, odpowiadają na nieco inne pytania – stąd przy pośpiesznej kategoryzacji części mowy łatwo o błędy. Przykładami imiesłowów często mylonych z czasownikami mogą być:

Nieżyjący
Niecierpliwy

Powyższe reguły ukazują nam, że błędna pisownia czasownika z partykułą „nie” wynika nie ze skomplikowanych zasad gramatycznych, a przede wszystkim z nieuważną kategoryzacją części mowy.

Pisownia czasowników z końcówką „-ę”

Jednym z częstych błędów dotyczących prawidłowej pisowni czasowników jest nieodpowiednie wykorzystanie końcówek „-ę” oraz „e” w czasie opisywania danej czynności. Zgodnie z zasadami języka polskiego końcówkę „-ę” zapisujemy: w czasownikach występujących jedynie w pierwszej osobie liczby pojedynczej w czasie teraźniejszym i przyszłym, a więc np. widzę, czuję, pojadę. Wszędzie tam, gdzie pytanie do czasownika będzie brzmiało „Co robię, co zrobię?” należy stosować końcówkę „”.


Czytaj dalej: Alegoria - definicja, przykłady