Wszyscy ludzie posługują się językiem. To unikalna zdolność naszego gatunku, strywializowana w swojej powszechności. Tymczasem podlega on badaniom, jest systematyzowany i analizowany. W taki sposób wyznacza się jego elementy, składowe części języka. Jednym z podstawowych jest zdanie. Zdania można zaś podzielić na pojedyncze i złożone. Czym są te dwa typy składowych wypowiedzi? Jak w łatwy sposób je od siebie odróżnić?
Spis treści
Czym jest zdanie?
Na początku należy sobie odpowiedzieć na pytanie, czym jest zdanie. Językoznawcy określają tak komunikat językowy, służący do wyrażenia jakiejś treści i podlegający ograniczeniom formalnym. Części składowe zdania wchodzą z sobą w zależności. Najważniejszym wyznacznikiem zdania jest występowanie orzeczenia. Wypowiedź bez niego określana jest mianem równoważnika zdania.
Orzeczeniem nazywamy zaś część zdania, która wyraża czynność podmiotu. Najczęściej wyrażona jest w formie czasownika, wtedy też nazywane jest orzeczeniem prostym. Istnieją również inne rodzaje orzeczeń: imienne, modalne, peryfrastyczne, eliptyczne i wykrzyknikowe.
Zdania dzielą się zależnie od ilości zastosowanych w nich orzeczeń na pojedyncze i złożone.
Zdanie pojedyncze - definicja
Zdanie pojedyncze jest wypowiedzią, która zawiera tylko jedno orzeczenie. Ten typ wypowiedzi podzielić można na zdania pojedyncze rozwinięte i nierozwinięte.
Zdania pojedyncze nierozwinięte składają się z samego podmiotu i towarzyszącego mu orzeczenia.
Zdania rozwinięte to takie, w których prócz podmiotu i orzeczenia występują również inne części zdania, to jest przydawka, okolicznik oraz dopełnienie.
Zdanie złożone - definicja
Zdania złożone wyróżniają się istnieniem podmiotu i przynajmniej dwóch orzeczeń. Oznacza to więc, że w skład zdania złożonego wchodzą dwa zdania składowe. Zdania te pozostają wobec siebie w pewnych zależnościach, które określają podział na zdania złożone podrzędnie i współrzędnie.
Zdania złożone podrzędnie
Zdania złożone podrzędnie składają się ze zdania podrzędnego i nadrzędnego. Oba nie mogą istnieć niezależnie od siebie, zdanie podrzędne określa zdanie nadrzędne. W dalszej kolejności dzielą się one na:
- Przydawkowe - zdanie nadrzędne pyta o treść zdania podrzędnego pytaniami przydawkowymi
- Dopełnieniowe - zdanie nadrzędne pyta o treść zdania podrzędnego pytaniami dopełniania
- Okolicznikowe - zdanie nadrzędne pyta o treść zdania podrzędnego pytaniami okolicznika
- Podmiotowe - zdanie nadrzędne pyta o treść zdania podrzędnego pytaniami podmiotu
- Orzecznikowe - zdanie nadrzędne pyta o treść zdania podrzędnego pytaniami orzeczenia
Zdania złożone współrzędnie
Zdania złożone współrzędnie mogą istnieć niezależnie od siebie, nie są wobec siebie w stosunku zdania podrzędnego i nadrzędnego. Dzielą się one na:
- Łączne - czynności opisane w zdaniu łączą się ze sobą, współistnieją. Zdania łączne można poznać po spójnikach typu: i, oraz, tudzież, ani, ni, jak itp.
- Rozłączne - czynności w zadaniu wykluczają się wzajemnie; zdania są połączone za pomocą spójników rozłącznych lub, albo, bądź, czy ipt.
- Przeciwstawne - czynności opisane w zdaniu są sobie przeciwstawne. Spójniki charakterystyczne to ale, lecz, jednak, zaś itp.
- Wynikowe - czynność opisana w jednym zdaniu wynika z drugiej. Zdania wynikowe można poznać po spójnikach typu: więc, toteż, zatem, dlatego itp.
Przykłady zdań pojedynczych i złożonych
Przykłady zdań pojedynczych
Zdania pojedyncze nierozwinięte
- Kot miauczy - podmiot w postaci kota wykonuje czynność, czyli miauczy
- Ania śpiewa - Podmiot w postaci Ani wykonuje czynność, czyli śpiewa
Zdania pojedyncze rozwinięte
- Szczygieł śpiewa pięknie - podmiot (szczygieł), orzeczenie (śpiewa), okolicznik (pięknie)
- Żołnierz dzielnie walczy - podmiot (żołnierz), orzeczenie (walczy), okolicznik (dzielnie)
Przykłady zdań złożonych
Zdania złożone podrzędnie
- Gra w gry, które lubi - zdanie złożone podrzędnie przydawkowe. Gra w gry (jakie), jakie lubi.
- Jestem taki, jaki byłem zawsze - zdanie złożone podrzenie orzecznikowe. Jestem taki (jaki?), jaki byłem zawsze.
Zdania złożone współrzędnie
- Lubi piec pączki oraz ugniatać ciasto - Pieczenie ciasta i ugniatanie ciasta dzieje się w tym samym momencie. Zdania są więc złożone współrzędnie łącznie
- Zaczął się uczyć, dlatego ściszył muzykę - Zdania wynikają z siebie. Podmiot ściszył muzykę dlatego że zaczął się uczyć. Zdania są złożone współrzędnie wynikowo
Czytaj dalej: Alegoria - definicja, przykłady
