Głoska jest to najmniejszy element wypowiedzi, który daje się wyodrębnić słuchowo. Głoski są to dźwięki niepodzielne, co oznacza, że jedna głoska odpowiada konkretnemu dźwiękowi. Nie należy mylić głosek z literami, choć w bardzo wielu przypadkach dźwięki te mogą brzmieć identycznie.
Spis treści
By podzielić wyraz na głoski i odróżnić je od liter należy przede wszystkim bardzo dokładnie przeczytać wyraz, który chcemy podzielić. Pozwoli nam to usłyszeć w jaki sposób poszczególne głoski wybrzmiewają w danym wyrazie. Najczęściej jedna głoska przypada na jedną literę – wówczas podział nie jest utrudniony, jak w przykładzie:
t - a - n - g - o
W wyrazie tym mamy do czynienia z pięcioma literami i pięcioma głoskami. Jednak istnieją wyrazy, które posiadają większą liczbę liter niż głosek. Do nich należą te słowa, które posiadają litery odpowiadające charakterystycznym, podwójnym dźwiękom, takim jak „sz”, „ś”, „ż” czy „dż”. W przykładzie:
chrząszcz
Możemy zauważyć, że podany wyraz składa się z dziewięciu liter. Nie oznacza to jednak, że liczba głosek również odpowiada tej wartości. Poprawny podział głosek tego wyrazu prezentuje się w taki sposób:
ch - rz - ą - sz - cz
ponieważ głoski są najmniejszym elementem dźwiękowym mowy, a w ich podziale najważniejszą rolę odgrywa dźwięk, który wytwarzają. Zatem w przykładzie „chrząszcz” możemy wyodrębnić dziewięć liter i sześć głosek. Podobną zależność odnaleźć można w wyrazie: „pszczoła”.
p-s-z-c-z-o-ł-a
p - sz - cz - o - ł - a
Występuje w nim osiem liter, ale sześć głosek, ponieważ głoski „cz” i „sz” rozumiane są jako jeden dźwięk.
Wszystkie głoski można podzielić na konkretne grupy, które odzwierciedlają sposób, w jaki dana głoska jest wymawiana. Wyróżnić możemy więc:
Podział głosek ze względu na właściwości artykulacyjne, a więc kwestie związane ze sposobem generowania tego typu dźwięków, umożliwia nam wyodrębnienie cech samogłosek i spółgłosek. Samogłoski są to takie głoski, podczas powstawania których udział biorą jedynie wiązadła głosowe. Przepływ powietrza jest swobodny, a na jego drodze nie staje żadna blokada. Z tego powodu bardzo często określa się je jako „głoski otwarte”. Natomiast spółgłoski są głoskami, których powstawanie związane jest z ograniczonym przepływem powietrza. Dźwięki, które natrafiają na blokady, jakich efektem jest wytworzenie charakterystycznych szmerów określane są mianem spółgłosek.
Samogłoski posiadają kryteria podziału zbliżone do tych, które obejmują cechy głosek. Mimo że w języku polskim wyróżniamy jedynie osiem samogłosek (a, e, i, o, u, y, ą, ę) proces ich powstawania podlega specyficznemu podziałowi. Samogłoski podzielić można na:
Należy pamiętać o tym, że wszystkie samogłoski są dźwięczne. Powietrze przepływające przez aparat mowy wprawia wiązadła w ruch, charakterystyczne drgania, które możemy zauważyć śledząc uważnie proces powstawania samogłosek w trakcie głośnego czytania poszczególnych wyrazów.
Podział spółgłosek jest o wiele bardziej rozbudowany niż podział samogłosek. Dźwięk powstały w wyniku pracy aparatu mowy pozwala na wyróżnienie kilku podtypów spółgłosek: tych, które powstają w wyniku zbliżania się do siebie narządów mowy oraz tych, które charakteryzują się miejscem artykulacji.
Warto pamiętać o tym, że spółgłosek jest więcej niż znaków graficznych (liter), które służą do ich opisywania. Niekiedy więc poprawny zapis fonetyczny spółgłoski zmiękczonej musi wykorzystywać znak zmiękczenia (‘), by odpowiednio oddać cechy konkretnego dźwięku: np. poprawnym zapisem fonetycznym wyrazu: bies jest b’ies, ponieważ „b” poprzedzające samogłoskę „i” jest spółgłoską zmiękczoną.