Związkami wyrazowymi w zdaniu nazywamy połączenia wyrazów, które zachodzą w stosunku podrzędnym. Oznacza to, że jeden z wyrazów musi pełnić rolę tzw. wyrazu nadrzędnego (określanego), a drugi podrzędnego – czyli określającego. W zdaniu:
Niebieski kot
Wyrazem nadrzędnym jest kot, ponieważ jest to słowo ważniejsze w wyrażeniu – takie, które dostarcza głównej informacji w komunikacie. Wyraz podrzędny – niebieski, jedynie dopowiada dodatkową informację, pozwala na przedstawienie szczegółu opisywanego w zdaniu zjawiska. Za sprawą połączenia wyrazu nadrzędnego i podrzędnego powstaje związek wyrazowy. Związki wyrazowe określa się również związkami składniowymi. Rozróżniamy trzy rodzaje związków wyrazowych – związek rządu, związek przynależności oraz związek zgody.
Zanim przystąpimy do wyodrębniania ze zdań związków składniowych, warto pamiętać o tym, czym różnią się od siebie wyrazy nadrzędne oraz wyrazy podrzędne. Wyrazy nadrzędne to takie, które narzucają w zdaniu swoją funkcję gramatyczną wyrazom podrzędnym, natomiast wyrazy podrzędne przejmują funkcje gramatyczne od wyrazów nadrzędnych. Mówiąc o wyrazach nadrzędnych i podrzędnych musimy mieć na uwadze również to, że niektóre słowa tworzą w zdaniu powiązania, które są stałe, np.
Kto nie lubi jeździć nad morze, może zostać w hotelu
Pierwsza część zdania przejmuje rolę nadrzędną. Druga natomiast informuje o dodatkowym przesłaniu komunikatu
Musimy to przeczytać, żeby dostać dobrą ocenę.
W tym przypadku pierwsza część zdania również pełni funkcję nadrzędną względem drugiej, która dopowiada istotne informacje. Musimy pamiętać, że relacje te mogą się zmieniać w zależności od tego, jak zbudowane jest zdanie.
Może zostać w hotelu ten, kto nie lubi jeździć nad morze
Żeby dostać dobrą ocenę, musimy to przeczytać.
Na podstawie przykładów zauważyć można, że odwrócone elementy zdania zmieniają również swoje rolę – te, które wcześniej były w funkcji podrzędnej, teraz przejmują funkcję nadrzędną w komunikacie. W przypadku zdań nadrzędnych i podrzędnych, tak jak w przypadku związków wyrazowych, największe znaczenie ma aspekt logicznej i znaczeniowej budowy zdań. Hierarchia obowiązująca pomiędzy poszczególnymi elementami zdania dzieli je na fragmenty, które posiadają własną funkcję, rolę i kolejność, w której powinny występować, by być zrozumiałe dla odbiorcy.
Żeby uniknąć pomyłek, musimy mieć również na uwadze występowanie w zdaniu tzw. szeregów, a więc połączeń zaistniałych w stosunku współrzędnym, np.
W góry i nad morze
Kacper i Szymon będą grali w grę
Tego typu relacja w zdaniu mówi nam, że każda część pełni wobec siebie tę samą funkcję składniową. Żaden z nich nie pozostaje podrzędnym, dlatego ten rodzaj relacji określamy szeregiem. W skład szeregu mogą wchodzić więcej niż dwa wyrazy, inaczej niż w przypadku związków wyrazowych. W zdaniu szereg może być w całości podrzędny lub nadrzędny wobec pozostałych jego części.
W związkach rządu wyraz nadrzędny w pewien sposób narzuca wyrazowi podrzędnemu swoją formę gramatyczną. Związek rządu uwidacznia się pomiędzy orzeczeniem i dopełnieniem lub przydawką i podmiotem.
Żeby poprawnie wyodrębnić związek rządu musimy odnosić się do reguł składniowych, które dotyczą czasowników. Przede wszystkim musimy pamiętać o tym, że czasowniki mogą funkcjonować w trzech lub dwóch przypadkach zależnych.
W związkach przynależności wyraz podrzędny nie odmienia się. Rolę wyrazu podrzędnego najczęściej przyjmują wyrażenia przyimkowe albo przysłówek.
W związku przynależności zlokalizować można również okoliczniki miejsca, czasu, sposobu, celu lub przyczyny:
Żeby poprawnie wyodrębnić związek przynależności powinniśmy mieć świadomość, że występuje on najczęściej w połączeniach:
W związkach zgody relacja pomiędzy wyrazem nadrzędnym a podrzędnym jest nieco inna niż we wcześniejszych przykładach. Wyraz podrzędny odmienia się bowiem tak samo jak wyraz nadrzędny. Bardzo często wyrazem, który narzuca swoją formę gramatyczną, jest rzeczownik w relacji do przymiotnika. Jeżeli więc odmieniamy rzeczownik, musimy również odmienić przymiotnik.
Jeżeli chcemy mieć pewność, że prawidłowo wyróżniliśmy związek zgody, powinniśmy sprawdzić, czy spełnione są następujące zasady:
Gdy przystępujemy do wyodrębnienia związków wyrazowych w zdaniu, nie możemy zapominać, że są one związkami pobocznymi. Możemy spotkać się również z tzw. związkiem głównym, który łączy podmiot i orzeczenie, np.