Epoka pozytywizmu charakteryzowała się przede wszystkim odwrotem od światopoglądu, który bliski był twórcom romantycznym, a więc przekonania, iż świat należy poznawać jedynie poprzez zmysły. Pozytywiści uważali, że najwłaściwszą drogą postępu jest rozwój nauki i aktywność społeczna. Wielu myślicieli i pisarzy pozytywistycznych z zaangażowaniem włączało się w krzewienie nowych idei. Na wyróżnienie zasługuje przede wszystkim pięciu polskich badaczy i pisarzy epoki:
Piotr Chmielowski – polski encyklopedysta i historyk literatury oraz profesor Uniwersytetu Lwowskiego. Był współtwórcą tzw. Kasy im. Mianowskiego, czyli największej w Polsce Fundacji Popierania Nauki. Jako publicysta opracowywał program polskiego pozytywizmu wydając swoje artykuły w czasopismach takich jak „Niwa”, „Opiekun domowy” czy „Przegląd Tygodniowy”. W swojej działalności naukowej Chmielowski skupiał się przede wszystkim na polskiej literaturze – nie tylko pozytywistycznej, ale również romantycznej. Pisał prace krytyczno-literackie oraz propagował literaturę wychowawczą. Jego poglądy ukierunkowane były na utylitaryzm, realizm oraz liberalną postępowość.
Aleksander Świętochowski – historyk, publicysta i pisarz. Był wyznawcą głównych idei pozytywizmu – popierał liberalizm społeczny oraz promował pracę u podstaw. Opracowując podstawowe założenia drugiej z nich napisał publikację, która nosiła nazwę „Praca u podstaw”. Świętochowski brał aktywny udział w projektach mających na celu propagowanie i udostępnianie edukacji na terenach wiejskich; był również zaangażowany w działalność mającą na celu równouprawnienie kobiet oraz mniejszości zamieszkujących Polskę. Jest autorem manifestu idei pozytywistycznych „My i wy”. Jego publikacje międzywojenne dotyczyły przede wszystkim krytyki sanacji. Świętochowski był również niechętny klerykalizmowi.
Eliza Orzeszkowa – pisarka, która zarówno w działalności społecznej, jak i w fabułach swoich najważniejszych utworów, głosiła idee pozytywistyczne. Orzeszkowa krytykowała przede wszystkim szlachtę i polską arystokrację – uważała, że są to grupy społeczne nieprzystosowane do nowych czasów: nierozumiejące ani zasad kapitalizmu, ani istoty rewolucji przemysłowej. Pisarka była zaangażowana w głoszenie potrzeby reform społecznych. Postulowała za tolerancją dla mniejszości oraz aktywnie działała na rzecz ruchu równouprawnienia kobiet. Uważała – jako jedna z nielicznych pozytywistów – że najwłaściwszą formą walki o niepodległość kraju jest ta prezentowana przez model romantyczny.
Aleksander Głowacki – pisarz i nowelista znany pod pseudonimem Bolesław Prus. W swojej twórczości poruszał przede wszystkim tematy związane z życiem różnych warstw społecznych. Przykładem jego twórczości jest powieść "Lalka", w której opisywał zarówno arystokrację, jak i mieszczan, kupców i ludzi niezamożnych, niewykształconych, chorych i bezdomnych. W swoich utworach wskazywał na problemy z dostępem do pomocy medycznej i do wykształcenia. Sprawami, które przedstawiał na kartach swoich powieści, zajmował się również osobiście – fundował wsparcie materialne dla dzieci z najniższych warstw społecznych, pomagał najuboższym oraz działał aktywnie na rzecz poprawy sytuacji bytowej robotników. Inaczej niż Orzeszkowa, negatywnie odnosił się do idei romantycznych – żywił przekonanie, że walka o niepodległość wymaga odwrotu od mesjanistycznych zrywów i regresu cywilizacyjnego.
Henryk Sienkiewicz – autor Trylogii, w skład której wchodzą powieści "Potop", "Ogniem i Mieczem" oraz "Pan Wołodyjowski". Sama tematyka jego utworów wskazuje na tradycjonalistyczne poglądy autora. Pisząc prozę historyczną chciał ukazać najbardziej, jego zdaniem, godne podziwu i naśladowania postawy. Ze względu na swoje konserwatywne poglądy Sienkiewicz ubarwiał swoje fabuły, chcąc wyolbrzymić istotne jego zdaniem elementy polskości, takie jak poszanowanie dla tradycji, rolę Kościoła Katolickiego oraz potęgę szlachty. Mimo swojego światopoglądu Sienkiewicz nie odwracał się jednak od aktywnych działań na rzecz poprawy sytuacji kraju. Współtworzył on fundusze dla literatów polskich oraz artystów, wspierał walkę z chorobami zakaźnymi oraz finansował budowę instytucji oświatowych. Działał przede wszystkim dla dobra kraju, ponieważ wychodził z założenia, że najbardziej właściwą postawą jest głęboki patriotyzm.
Twórcy i myśliciele pozytywizmu jednoczyli się pod szyldem aktywnej pracy na rzecz Polski. W większości propagowali oni pracę u podstaw, pracę organiczną oraz utylitaryzm. Często wspierali finansowo inicjatywy społeczne oraz angażowali się w ruchy skupione na emancypacji kobiet. Głosili idee tolerancji dla mniejszości etnicznych oraz narodowych, zapewniali fundusze fundacjom rozwijającym oświatę oraz zapewniali odpowiednią opiekę, również medyczną, najniższym warstwom społecznym. Swoje poglądy prezentowali na łamach gazet oraz wplatali je w fabuły utworów. Pozytywistyczni myśliciele, w większości, odrzucali poglądy romantyczne, uznając aktywizm społeczny za o wiele bardziej praktyczną formę walki o niepodległość.