Motyw exegi monumentum w literaturze - konteksty z różnych epok

Exegi monumentum to łacińska sentencja, pierwszy wers słynnej ody Horacego. Oznacza dosłownie "stawiam sobie pomnik (trwalszy niż ze spiżu)". W poezji wyraża on przeświadczenie o nieśmiertelności sławy poety, zdolnej do osiągnięcia poprzez dzieło literackie. Na przestrzeni wieków motyw ten wykorzystywany był przez wielu twórców. Inspirował, podlegał różnej interpretacji, w XX wieku zaś podjęto z nim pewną polemikę.

  • Exegi monumentum - znaczenie
  • Motyw exegi monumentum w literaturze różnych epok
  • Inne przykłady motywu exegi monumentum w literaturze
  • Exegi monumentum - znaczenie

    Motyw exegi monumentum wyraża przekonanie, że poeta osiąga nieśmiertelną sławę poprzez swoją twórczość. To właśnie ona jest „pomnikiem” artysty, który przewyższa wszelkie materialne dokonania. Zarazem motyw ten często wiąże się z innym toposem, zwanym „non omnis moriar” – nie wszystek umrę. On również zaczerpnięty jest ze słynnej ody Horacego i wyraża przeświadczenie o osiągnięciu prawdziwej nieśmiertelności poprzez poezję. Cząstka twórcy zostaje bowiem zawarta w jego dziele i tym samym, jeżeli poezja jest trwalsza od spiżu, to poeta nie przemija wraz z nią.

    Na przestrzeni wieków motyw exegi monumentum był interpretowany bardzo równie. Klasyczne rozumienie wywodzić możemy od Horacego i jego „Pieśni III”. Z czasem poeci dostrzegali jednak głębszy sens słów swojego poprzednika. W romantyzmie panowało przeświadczenie o poezji jako bycie samoistnym, oderwanym od rzeczywistości. Tym samym był on prawdziwy i wieczny. Sława z niego płynąca i wpływ na potomnych stają się więc nieśmiertelne a z nimi również poeta.

    Niektórzy podeszli jednak krytycznie do myśli Horacego. Zauważyli, że wieczność sławy zależy od potomnych, którzy przechowują pamięć o poecie. Tym samym wystarczy o nim zapomnieć, a pomnik trwalszy niż ze spiżu znika. Poezja staje się tym samym kolejnym przemijalnym dziełem człowieka, a sam motyw exegi monumentum jedynie naiwną próbą oszukania niepokonanego upływu czasu. 

    Motyw exegi monumentum w literaturze różnych epok

    Exegi monumentum – Horacy

    Pieśń Exegi monumentum Horacego to sztandarowy przykład motywu, który wziął swoją nazwę właśnie od jej pierwszego wersu.

    Starożytny rzymski poeta podkreśla w swoim wierszu trwałość poezji. Nawet wielkie egipskie piramidy, starożytne już za czasów Horacego, powoli ustępują niezwyciężonemu zębowi czasu. Erozja, która jest udziałem wszystkich monumentalnych dokonań, nie może jednak przyćmić poezji. Będzie ona trwać razem z kulturą, którą w wierszu reprezentuje Westalka i nawiązania do starożytnych dziejów Italii.

    Razem ze swoją poezją nieśmiertelny staje się również poeta. Jest ona bowiem elementem jego bytu – tym, którego nie może zniszczyć śmierć. Pozostaje on więc wiecznie młody, a chwała, jaką przyniosła mu twórczość, nigdy nie przeminie. Podmiot liryczny, w którym odgadujemy Horacego, szczyci się przede wszystkim przeniesieniem tradycyjnej liryki greckiej na grunt italski. Aby pokazać wielkość i nieprzemijalność chwały poety podkreśla przy tym swoje niskie urodzenie.

    Pieśń XXIV – Jan Kochanowski

    Nawiązując do wyżej wspomnianego dzieła Horacego, Jan Kochanowski podejmuje temat nieśmiertelnej chwały poety.

    Poezja podmiotu lirycznego wynosi go ponad innych ludzi. Kochanowski, który jest nim z całą pewnością, oddaje to poprzez barwny opis transformacji w ptaka. Skrzydła jego poezji niosą go poprzez świat, dając poznać kolejnym ludom Ziemi. Sława, jaką osiągnął poeta, nie czyni go jednak tylko rozpoznawalnym ponad innymi ludźmi. Stanowi również klucz do nieśmiertelności – doceniona poezja przeżyje go bowiem i będzie stanowić źródło pamięci wiecznej.

    Dlatego też Kochanowski postuluje zaniechanie obrządków pogrzebowych, związanych z rozpaczą po stracie zmarłej osoby. Dla wielkiego poety śmierć nie jest bowiem czasem smutnym – to początek jego nieśmiertelnej chwały. Należy się więc radować po sławnym artyście, ponieważ właśnie stał się jeszcze większy.

    Sonet 55 – William Szekspir

    Wielki poeta angielski epoki elżbietańskiej znany jest głównie ze swoich dramatów. Tymczasem przypisuje się mu ponad sto pięćdziesiąt sonetów i innych utworów literackich. Dzieło o wyżej wymienionym tytule porusza temat nieśmiertelności poezji. Podmiot liryczny (w którym doszukujemy się autora) porównuje swoje pieśni z dziełami możnych tego świata. Jego utwory są od nich trwalsze, ponieważ nie kruszy ich ani ząb czasu, ani wojna. Opierają się one śmierci i będą trwać aż do czasu Sądu Ostatecznego. Dają one podmiotowi lirycznemu nieśmiertelny blask chwały, który trwa dzięki pamięci ludzi podzielających zainteresowanie jego poezją miłosną.

    Exegi Monumentum-Aere Perennius – Adam Mickiewicz

    Wieszcz narodowy przenosi motyw exegi monumentum na realia zaboru rosyjskiego. Opisuje bowiem swoją sławę, większą od monumentalnych osiągnięć budowlanych Polski – Pałacu Paca w Wilnie, krakowskiego Kopca Kościuszki czy pałacu Czartoryskich w Puławach. Podmiot liryczny posuwa się nawet dalej, dostrzega bowiem niezniszczalność swojej sławy. Nie może jej bowiem zniszczyć ani pruska armia, ani austriacki urzędnik.

    Młodzież na terenach danej Rzeczpospolitej czytuje dzieła podmiotu lirycznego, a nawet przepisuje je skwapliwie i przyczynia do coraz większej popularyzacji. Poezja ta jest przy tym dziełem łączącym wszystkie stany – czyta ją zarówno córka służącej, jak też sam dwór. Nie może tego powstrzymać nawet carska cenzura, która przy pomocy aparatu urzędniczego chętna byłaby zniszczyć pamięć nieśmiertelną o podmiocie lirycznym. Na złość władzy żydowski przemytnik wiezie jednak w Litwę kolejne tomiki, dołączając niejako do zjednoczenia narodu polskiego wokół swojego poety.

    Motyw exegi monumentum ulega tu więc pewnemu przekształceniu. Nieśmiertelna sława poety nie jest już przeciwstawiana śmierci i przemijaniu, a złej woli zaborcy. Żadna z trzech potęg nie może jednak zniszczyć poezji, która szerzy się w narodzie i jednoczy wszystkie jego stany.

    Eviva l'arte! – Kazimierz Przerwa-Tetmajer

    Autor przeciwstawia ideę „sztuki dla sztuki”, którą żyła cyganeria artystyczna i podejścia mieszczańskiego filistra – człowieka skupionego na życiu doczesnym, pozbawionego duchowej głębi dorobkiewicza.

    Podmiot liryczny przedstawia artystów jako ludzi, których sztuka uwzniośla sama w sobie. Obcowanie z nią przydaje dumy i sławy, chociaż nie pozwala osiągnąć sukcesu życiowego. Więcej nawet, w świecie materialistów przyczynia się jawnie do ich skrajnej nędzy. Zarazem jednak te dwie nagrody artystów mają jedyną wartość na świecie i chociaż sam artysta przeminie pożarty przez problemy dnia codziennego, dająca chwalę, sztuka będzie trwać wiecznie.

    Exegi monumentum – Antoni Słomiński

    Podmiot liryczny podchodzi krytycznie do idei exegi monumentum. Wpatrzony w przeszłość i dokonania innych artystów, dostrzega kompletny brak zainteresowania odbiorcy duchową wartością swoich dzieł. Nie wierzy, by jego spuścizna poetycka przetrwała wieczność. Wieszczy jej raczej chwilową sławę, podobną do mody albo kroju ubrań. Zresztą te mają dla jego odbiorcy większą wartość i przetrwają przez to dłużej. Dla człowieka współczesnego liczy się bowiem tylko to, co materialne. Nakreślona ręką poety twórczość nie będzie więc nieśmiertelna, ponieważ nie zostanie zapamiętana na wieki.

    Radość pisania – Wisława Szymborska

    Polska noblistka podejmuje polemikę z koncepcją "nieśmiertelnej poezji". Opis tego, jak własnymi słowami może tworzyć nieistniejące sarny, las i myśliwych wyraża tutaj zarazem potęgę kreacji, jak również całkowitą jej iluzoryczność. Opisana przez Szymborską sarna nie stanowi realnego bytu, a jedynie pozór. Niemniej nadal jest ona całkowicie zależna od woli poetki, śmiertelniczki niejako wyznaczającej "losy" kreowanego słowami świata. To właśnie w tym akcie utrwalania zależnego od twórcy dostrzec można nowe rozumienie motywu exegi monumentum. Jak wcześniej był on osiągnięciem wiecznej chwały poprzez nieśmiertelną poezję, tak tutaj "radość pisania" stanowi raczej "zemstę" śmiertelności na nieubłaganej wieczności. Będą istotą ludzką, podległą czasowi i stworzeniem jako takim, Szymborska dzięki swojej poezji może "pobawić się" w stwórcę i słowami zdefiniować wieczność mikrokosmosu swojego dzieła.

    Inne przykłady motywu exegi monumentum w literaturze

    • Dziady cz. III – Wielka improwizacja - Wyrażenie prometejskiego buntu przeciwko Bogu, jest zarazem zrównaniem twórczości poety z mocą stwórczą Boga. Dla Konrada poezja to tworzenie nowych światów "z niczego", a więc moc równa Stwórcy. Poeta jest tym samym Mu podobny i unieśmiertelniony przez swoje dokonania.
    • Testament mój Juliusza Słowackiego - Przykład popularnego w czasie romantyzmu testamentu poetyckiego. Juliusz Słowacki podsumowuje swoją twórczość, dając zarazem ostatnie rady dla potomnych. Wierzy, że poprzez swoją twórczość będzie mógł nawet po śmierci kształtować losy narodu. Tym samym jego duch uzyska nieśmiertelność w poezji.
    • Padlina Charlesa Baudelaire - Charles Baudelaire dokonuje w wierszu poetyckiego opisu rozkładu ludzkiego ciała. Toczone robactwem i zgnilizną truchło kobiety wyraża nietrwałość rzeczywistości we wszystkich jej aspektach. Unieśmiertelniona przez poetę, wyraża jednak pogląd o wieczności poezji i płynących z niej doznań.
    • Ostatni z mego pokolenia Leopolda Staffa - Leopold Staff zauważa w swoim wierszu zmienność człowieka i otaczającej go przyrody. Podkreśla więc niestałość, przemijalność wszelkich elementów świata. Tak jak minęło cale jego pokolenie, tak zniknie również podmiot liryczny. Nie zostanie po nim nic więcej, niż cicha sława – nieśmiertelna poezja.
    • Do losu Juliana Tuwima - Wiersz Juliana Tuwima stanowi podsumowanie jego poetyckich i życiowych dokonań. Podmiot liryczny dostrzega talent, którym został obdarzony. Wie również, że zbliżający się kres życia przetrwa jedynie jego poezja. Słowa Horacego "exegi monumentum" nie niosą mu jednak pocieszenia – poeta nie jest swoją poezją, po śmierci sława nie ma znaczenia.
    • Nagrobek Wisławy Szymborskiej - Krytyczne podejście Wisławy Szymborskiej do motywu exegi monumentum. Wiersz opisuje tytułowy nagrobek, postawiony nad grobem poetki. Mimo pozostawienia po sobie pewnego dorobku artystycznego ostatecznie w jej grobie spoczywa jedynie ciało. Tym samym nie pozostawiła po sobie nic, jedynie możliwość zadumy nad swoim losem.

    Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok

    Ostatnia aktualizacja: 2023-11-21 07:38:36