Obraz Maryi stojącej pod krzyżem Chrystusa i współodczuwającej Jego cierpienie jest motywem znanym od starożytności. Zyskał on nazwę od średniowiecznego utworu, podejmującego temat boleści Matki Boskiej nad swoim ukrzyżowanym synem - Stabat Mater dolorosa. Współcześnie wykracza on poza tematykę biblijną, doszukując się podobieństwa między każdą cierpiącą matką a Maryją.
Zwrot „Stabat Mater dolorosa” pochodzi z łaciny i oznacza „Stała Matka bolejąca”. Motyw odnosi się tym samym do cierpienia, jakie współodczuwa z Chrystusem stojąca pod krzyżem Maryja. Zgodnie z Ewangelią św. Jana była ona świadkiem męki swojego syna.
Od starożytności przyjmowano, że Maryja współodczuwa mękę swojego syna. Z tej myśli wywodzono potrzebę kontemplacji pasyjnej, to jest udziału w ukrzyżowaniu Jezusa dla zapewnienia sobie zbawienia.
Najbardziej popularnym motyw pozostawał w średniowieczu. To właśnie z tego okresu wywodzi się jego nazwa. Zaczerpnięta została ze słów pieśni najbardziej z nim kojarzonej, autorstwa franciszkanina Jacobe da Todi. Poprzez wieki topos ulegał pewnym modyfikacjom. Początkowo odnosił się jedynie do cierpienia Matki Bożej. Później w bólu Maryi dopatrywano się ogólnoludzkiego doświadczenia, które zbliżało ją do wyznawców i pozwalało uznać za rozumiejącą ich problemy orędowniczkę. Znamienne dla Stabat Mater dolorosa jest jednak podkreślenie matczynego cierpienia Maryi. Staje się ona przez to symbolem każdej kobiety, która jest bezsilnym świadkiem nieszczęścia swojego dziecka. Szczególnie w kontekście polskiej historii i martyrologii to zestawienie nabiera symbolicznego znaczenia. Maryja Bolejąca jest wzorem dla pokoleń polskich matek, których dzieci poległy za dobro ojczyzny.
Chociaż może to dziwić, Biblia nie zawiera wielu fragmentów odwołujących się do motywu Stabat Mater dolorosa. Paradoksalnie to jednak z nich wywodzi się późniejsza różnorodność jego przedstawień.
Ojcowie Kościoła wyprowadzali myśl o cierpieniu Matki Bożej pod krzyżem Chrystusa z dwóch fragmentów Ewangelii św. Łukasza i św. Jana. W pierwszym starzec Symeon zwiastuje Maryi w świątyni: „A Twoją duszę przeszyje miecz boleści, aby na jaw wyszły zamysły serc wielu”. Wedle drugiego fragmentu Maryja znalazła się wraz z Janem Apostołem pod krzyżem, gdzie widziała cierpienie swojego syna. Razem oba ustępy dają obraz matki przeżywającej wraz ze swoim dzieckiem Jego agonię.
Święty Efrem był jednym z pierwszych, którzy głosili kult Matki Boskiej i jej Niepokalane Poczęcie. Syryjczyk znany jest również jako autor wielu dzieł poetyckich związanych z Maryją i apologeta. Jego „Żale Najświętszej Panny nad cierpiącym Jezusem” można uznać za jedne z pierwszych dzieł używających motywu Stabat Mater dolorosa. Odnajdujemy w nich analogiczne dla dzieł późniejszych elementy cierpienia Maryi i monologu pomiędzy nią a umierającym synem. Istotne są też wyrzuty skierowane do archanioła Gabriela. Matka Boska zarzuca posłańcowi Boga, że wieszcząc szczęście, nie wspomniał o będącym jej udziałem cierpieniu.
Średniowieczne dzieło pasyjne, którego tytuł posłużył za nazwę całego motywu. Przypisywany naprzemiennie franciszkaninowi Jacobe da Todi lub papieżowi Innocentemu III, wykonywany jest podczas wielkiego postu. W klasyczny dla motywu sposób opisuje cierpienie Matki Bożej stojącej pod krzyżem Chrystusa. Podmiot liryczny zwraca na nie uwagę i pragnie dostąpić współodczuwania z Maryją. Podkreśla budzący współczucie ból matki obserwującej śmierć własnego dziecka. Poprzez zjednoczenie z jej cierpieniem pragnie znaleźć się bliżej Jezusa. Pieśń zawiera również prośbę o wstawiennictwo Matki Bożej za podmiotem lirycznym na łożu jego śmierci.
Średniowieczny utwór, wyrażający żal Matki Boskiej po śmierci Chrystusa. Elementem wyróżniającym „Lament świętokrzyski” na tle innych dzieł tego typu jest przedstawienie Maryi jako niezwykle ludzkiej. Jest ona tutaj matką jak każda inna, pogrążoną w rozpaczy nad śmiercią syna. Pragnie dzielić z nim cierpienie tak, jak niegdyś dzieliła z nim życie podczas noszenia „pod sercem”. Bolejąca Maryja zwraca się bezpośrednio do zgromadzonych wokół, szukając pocieszenia i zrozumienia.
Utwór ten należy do gatunku planktów - średniowiecznych utworów wyrażających żal po stracie bliskiej osoby i wzywających do współuczestnictwa w cierpieniu. Skupienie na ludzkim aspekcie cierpienia Matki Bożej służy z kolei zwróceniu uwagi wiernych na potrzebę miłosierdzia i empatii w stosunku do bliźniego.
Nabożeństwo pasyjne odprawiane szczególnie w niedziele wielkiego postu. Polega ono na rozważaniu kolejnych etapów męki Chrystusa przez wiernych. Ciekawostką jest fakt, że Gorzkie żale odprawiane są jedynie przez polskich wiernych.
Ostatnią pieśnią każdej części nabożeństwa jest „Rozmowa duszy z Matką Bolesną”. Przybiera ona formę dialogu między Matką Bożą a człowiekiem. Maryja wspomina w nim bólu, jaki współodczuwa z Chrystusem na każdym etapie jego męki. Ostatnia część zawiera opis lamentującej pod krzyżem Matki Boskiej. Obraz cierpiącej Madonny wywołuje w duszy człowieka współczucie i chęć zjednoczenia w cierpieniu.
Wiersz Adama Mickiewicza, opisujący polską matkę jako wychowawczynię przyszłych bojowników o wolność ojczyzny. Utwór podkreśla, że przeznaczeniem polskich dzieci jest walka, a ich matek przygotowanie do niej. Przez to są podobne do Matki Boskiej, która wychowywała Chrystusa na śmierć krzyżową.
Chociaż wiersz Adama Mickiewicza nie odnosi się bezpośrednio do motywu Stabat Mater dolorosa, jako nawiązanie możemy rozumieć wezwanie Matki Polki do modlitwy u obrazu Matki Bolesnej. Podmiot liryczny wskazuje tam symbol miecza, znany z biblijnych słów Symeona skierowanych do Maryi. Tak jak od miecza boleści na widok konającego syna miało cierpieć serce Matki Boskiej, tak cierpieć będą serca Matek Polek, kiedy ich synowie polegną za ojczyznę. Tym samym możemy tu również dojrzeć elementy polskiego mesjanizmu.
Utwór Teofila Lenartowicza stanowi parafrazę średniowiecznego „Stabat Mater dolorosa”. Pieśń wyraża identyczną treść, robi to jednak innymi środkami. Tym samym dostajemy inną wersję XIII-wiecznego dzieła.
Tak jak w oryginale, podmiot liryczny opisuje cierpienie rozdzierające Matkę Boską pod krzyżem Chrystusa. Zwraca przy tym uwagę na poświęcenie, którego Jezus dokonał dla ludzkości. Autor wykorzystuje do tego fragment z Ewangelii według świętego Jana, gdzie Chrystus oddaje swoją matkę pod opiekę Apostołowi. Pieśń ponownie kończy prośba o pomoc i wstawiennictwo za podmiotem lirycznym w momencie jego śmierci.
W wierszu dostrzec możemy umiejętne połączenie motywu Stabat Mater dolorosa, Matki Polski i narodowej martyrologii. Średniowieczny motyw jest tutaj parabolą, która doskonale wpisuje się w najnowszą historię naszej ojczyzny.
Tytułowa „stojąca matka” nie jest w utworze rozumiana jako Matka Boska. To Polska, obserwująca odcinanie swojego syna z szubienicy na rynku. Jej dziecko stało się ofiarą Niemieckiego okupanta, przez którego nie może nawet opłakiwać jego śmierci. Pozostaje jej jedynie stać w milczeniu, przeżywając swoją boleść wewnętrznie.
Taką „stojącą matką boleściwą” jest również sama Polska, której dzieci kładzione są do zimnych grobów. Cierpiąca wraz z nimi ojczyzna nosi koronę cierniową - symbol upokorzenia, które włożył jej na skroń niemiecki okupant.
Wiersz łączy motyw cierpiącej pod krzyżem Chrystusa Madonny z cierpieniem milionów ofiar Treblinki - niemieckiego obozu zagłady. Autor przywołuje znane ze średniowiecznych utworów opisy cierpienia Maryi, łącząc je z obrazami potwornego losu spalonych w piecach krematoryjnych więźniów. Podmiot liryczny poszukuje w Matce Bożej patronki, ponieważ jako matka patrząca na śmierć zakatowanego syna najlepiej rozumie ogrom ich cierpienia. Dzięki tej empatycznej więzi staje się najlepszą wstawienniczką cierpiących tamten koszmar. Ostatnie zwrotki wiersza przyjmują wymiar niezwykle osobisty. Podmiot liryczny zwraca się do Madonny na wzór litanii, prosząc o za swoją spaloną w Treblince matką.
Wiersz jest tym samym kolejnym przykładem uczłowieczenia postaci Matki Bożej. W tym wypadku chodzi jednak o podkreślenie jej bliskości z ludźmi.