Dzieci nie są głupsze od dorosłych, tylko mają mniej doświadczenia
Janusz Korczak (Henryk Goldszmit) urodził się w Warszawie 22 lipca 1878 lub 1879 roku. Zginał wraz ze swymi podopiecznymi z warszawskiego getta w obozie zagłady w Treblince w sierpniu 1942 roku.
Znany pod pseudonimami Stary Doktor, Pan Doktor i Hen-Ryk, był lekarzem pediatrą, pedagogiem, pisarzem i działaczem społecznym. Szeroko znaną inicjatywą Korczaka było powołanie w roku 1926 nowatorskiego pisma Mały Przegląd, redagowanego w dużej mierze przez dzieci. Celem jego powołania była obrona praw i interesów najmłodszych, co było nowością wśród polskich pism dla młodych odbiorców, wśród których przeważały magazyny literackie lub związane z programem nauczania.
Doktor Korczak zajmował się teorią i praktyką wychowania, stworzył również autorski system pracy z dziećmi, który z powodzeniem realizował. Oparł go na partnerskich relacjach, samorządzie dziecięcym oraz kształtowaniu i rozwijaniu postaw samowychowania i samokształcenia dzieci osieroconych i porzuconych przez rodziców. Zalicza się go do pionierów diagnozowania wychowawczego oraz działań na rzecz ochrony praw dziecka – praw człowieka. Włodzimierz Słobodnik w Trenie ku czci Korczaka nazwał go współczesnym Sokratesem, któremu dobroć i męstwo śmiertelną koszulę przędą. Doczekał się również chlubnego przydomka Ojca cudzych dzieci.
Był synem znanego i dysponującego znacznym majątkiem warszawskiego adwokata Józefa i Cecylii z Gembickich. Wychowywał się w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, w polskiej kulturze. Dobrze znane były mu, podobnie jak ojcu, idee ówczesnego liberalizmu, haseł pozytywistycznych i koncepcji efektywnej pracy społecznej opartej o wiadomości naukowe. Poczuwał się do zarówno polskiej jak i żydowskiej tożsamości narodowej, będąc tym samym Żydem-Polakiem (podwójna identyfikacja narodowa). Pseudonim zapożyczył, być może przypadkowo (tak Hanna Mortkowiczowa-Olczakowa), od tytułu powieści Ignacego Kraszewskiego. Szczególnie znane i chętnie czytane są jego książki dla dzieci: Król Maciuś Pierwszy, Król Maciuś na wyspie bezludnej, Kajtuś czarodziej, Mośki, Joski i Sruel oraz Józki, Jaśki i Franki.
W Królestwie Kongresowym
Ojciec, Józef Goldszmit (1844-1896) urodził się w Hrubieszowie. Poza praktyką prawniczą, zajmował się też publicystyką. Dziadek, Hersz Goldszmit, był lekarzem i zwolennikiem Haskali – ruchu oświecenia żydowskiego. Ojciec kształcił się w liceum w Lublinie, następnie wyjechał na studia prawnicze do Warszawy. Pracę magisterską Wykład prawa rozwodowego podług ustaw mojżeszowo-talmudycznych z ogólnym poglądem na ich rozwój i uwzględnieniem przepisów obowiązujących obronił w roku 1870[1]. Cecylię Gębicką pojął zaś za żonę w roku 1874 w Kaliszu. W Warszawie praktykował wpierw jako adwokat niższej rangi tzw. patron, syn urodził mu się gdy doszedł już do stopnia adwokata przysięgłego. Wiemy, że w roku 1892 chorował, bowiem wyjechał do Nałęczowa. Przebywał również kilka razy w placówkach psychiatrycznych, co młody Henryk (Janusz) wówczas mocno przeżył. Mimo leczenia, Józef Goldszmit zmarł 26 kwietnia 1896 roku. Spoczął w alei głównej cmentarza żydowskiego przy ulicy Gęsiej (Okopowej), gdzie zachował się niewielki klasycystyczny nagrobek z napisami w języku polskim, bez symboli religijnych.
Młody Henryk uczył się wpierw w szkole początkowej Augustyna Szmurły, położonej przy ul. Freta 18. W roku 1891 wstąpił do VII Rządowego Gimnazjum Męskiego (Gimnazjum Praskie) zajmującego kamienicę Karola Mintera przy Brukowej 16 (Sierakowskiego 4). Szkoła ta miała profil filologiczny, z fakultatywnym językiem polskim.
Pierwsze lata swego życia Janusz Korczak spędził w dostatku, jednakże niespodziewane bankructwo, choroba psychiczna i śmierć ojca sprawiły, że znalazł się bez środków utrzymania i, co ważniejsze, bez oparcia rodzica. Młody Henryk zdołał jednak, m.in. utrzymując się z udzielania korepetycji ukończyć gimnazjum. Problemy z pieniędzmi i nadmiar pracy spowodowały jednak pogorszenie ocen i powtarzanie klasy.
Pomagając siostrze i matce, która prowadziła stancję dla uczniów, zdał w roku 1898 egzamin maturalny i podjął studia na Wydziale Lekarskim warszawskiego Uniwersytetu Cesarskiego. Ukończył tam studia medyczne, chociaż był zmuszony powtarzać pierwszy rok. Słuchał też wykładów organizowanych przez Uniwersytet Latający. W roku 1899 został zatrzymany czy też aresztowany, co mogło mieć związek albo z pracą na rzecz czytelni Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności albo z protestami studentów. W roku 1909 był aresztowany w związku z działalnością Towarzystwa Kultury Polskiej, do którego również należał.
Dyplom lekarski uzyskał 23 marca 1905 roku. Już w czerwcu tego roku został zmobilizowany i skierowany do służby w pociągu sanitarny na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Do stolicy Królestwa Polskiego wrócił w marcu 1906 roku. W latach 1907-1908 kształcił się dodatkowo Berlinie, zaś w roku 1910 udał się do Paryża i Londynu. Tam, o ile wiemy, zdecydował, że nie założy rodziny. Powróciwszy z zagranicznych studiów, rozpoczął pracę jako lekarz w Szpitalu Dziecięcym im. Bersonów i Baumanów jako pediatra.
Duży wpływ na jego poglądy wywierali społecznicy i naukowcy czynni w stolicy Królestwa Kongresowego, zwłaszcza Wacław Nałkowski i Jan Władysław Dawid. Ojciec jeszcze jako student przesyłał do prasy dla Żydów postępowych korespondencję, przygotowywał biogramy wybitnych rodaków oraz artykuły o konieczności tworzenia świeckich szkół dla ludności wyznania mojżeszowego. Korczak przystąpił do publikowania w radykalnym piśmie „Głos”. Posługując się pseudonimem Hen-ryk lub Ryk pisał humoreski poruszające tematykę społeczną, które ukazywały się w humorystyczno-satryrycznym piśmie „Kolce” (debiut jeszcze we wrześniu 1896 tekstem o wychowaniu dzieci Węzeł gordyjski). Był też współautorem powieści sensacyjnej Lokaj.
Erudycja oraz wielorakie zainteresowania naukowe i organizacyjne Janusza Korczaka skupiały się wokół spraw dzieci. Wzorcem dla młodego specjalisty był polsko-żydowski pediatra i działacz społeczny Julian Kramsztyk. Pracując w Szpitalu dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów Janusz Korczak miał etat lekarza miejscowego, korzystał tym samym ze służbowego mieszkania znajdującego się w budynku szpitalnym. Sprawiało to, że był pełnił swego rodzaju pogotowie lekarskie. W swej praktyce prywatnej od biednych pacjentów nie pobierał honorariów, niejako kompensując to wysokimi sumami, których żądał od zamożnych klientów. Swoistą reklamą jego praktyki pediatrycznej stała się powieść Dziecko salonu. Korczak działał również na rzecz Czytelń Bezpłatnych, Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności oraz Towarzystwa Kolonii Letnich. Wziął udział w wojnie rosyjsko-japońskiej, a w roku 1907 zaangażował się w pracę nowo powstałego stowarzyszenia Pomoc dla Sierot, którego celem było zajmowanie się osieroconymi dziećmi ubogich robotników żydowskich. Dwa razy wyjechał jako wychowawca na kolonie dla chłopców z rodzin dotkniętych ubóstwem. Doświadczenia zebrane podczas tych kolonii posłużyły do napisania dwóch książek: Joski, Mośki i Srule (1910) oraz Józki, Jaśki i Franki (1911).
Uznawał, że optymalnym środowiskiem wychowawczym jest rodzina, zaś gdy jej brak – środowisko rówieśnicze. Socjalizacja miała dokonywać się przede wszystkim dzięki wzajemnej akceptacji, otwartej dyskusji, ścieraniu się dziecięcych przekonań i wyobrażeń. W ten sposób dziecko osierocone a przy tym pochodzące ze środowiska dysfunkcyjnego przygotuje się do dorosłego życia, które nie przybierze form idyllicznych ani nie będzie zbliżone do „cichego kąta domowego”. Korczak podchodził do podopiecznych poważnie, bez infantylizowania czy rezonerstwa, prowadził z dziećmi otwarty dialog i dyskusje. Kluczowym czynnikiem wychowawczym było wspieranie zrozumienia i pełnego przeżycia przez dziecko poszczególnych sytuacji życiowych. Doświadczenie miało prowadzić do wyciągnięcia praktycznych wniosków, zrozumienia konsekwencji danego zachowania oraz prewencji lub minimalizacji negatywnych skutków błędu.
W roku 1911 zrezygnował z prowadzenia prywatnej praktyki lekarskiej, przeprowadzając się jednocześnie do nowo wybudowanego, bardzo dobrze wyposażonego żydowskiego Domu Sierot przy ulicy Krochmalnej 92, który funkcjonował w latach 1912-1942. Zostawszy jego kierownikiem, zajmował się dziećmi upośledzonymi społecznie. Im też poświęcał swe kolejne książki. Integrując wiedzę medyczną, socjologiczną i pedagogiczną, zdawał sobie sprawę z bezsilności medycyny wobec problemów społecznych, zwłaszcza ubóstwa i braku rodziców. „Zdawało się że uzupełniają się samotność dziecka oraz twórcza i intelektualna samotność Korczaka-człowieka” (Joseph Arnon). Do domu dziecka gdzie pracował Doktor trafiały dzieci urodzone i żyjące w bardzo złych warunkach (np. potomstwo prostytutek, dzieci bezdomne, ofiary przestępstw). Przynosiły ze sobą m.in. zaburzenia lękowe, strach przed dorosłymi i rozwinięte, utrwalone mechanizmy obronne nakierowane na przetrwanie w niebezpiecznym świecie. Mechanizmy te miały dla dzieci bardzo negatywne skutki, zwłaszcza w dłuższej perspektywie (wykształcenie się zaburzeń osobowości, nałogów oraz zaburzeń psychicznych). Poważnym problemem była również, wynikająca przede wszystkim z braku funkcjonalnej rodziny, przestępczość dziecięca. Wobec tych zjawisk „mieszczańskie wychowanie” czy dryl na pruską modłę były całkowicie bezradne, nieraz zwiększając jeszcze szkody i traumę.
Wraz z wybuchem wojny w roku 1914 został zmobilizowany, obejmując obowiązki młodszego ordynatora szpitala dywizyjnego na froncie ukraińskim. Placówką na Krochmalnej zajęła się Stefania Wilczyńska. Przebywając na froncie napisał obszerne, wydane w dwóch tomach dzieło pedagogiczne Jak kochać dziecko? (wyd. 1920 i 1921). Ze względu na przebytą chorobę został urlopowany w roku 1917. W Kijowie podjął się prowadzenia przytułków dla sierot ukraińskich.Współpracował również Maryną Rogowską-Falską, prowadzącą w tymże mieście dom opieki dla polskich chłopców. Służbę w armii carskiej zakończył w stopniu kapitana.
W nowej polskiej rzeczywistości
Już w roku 1919 Januszowi Korczakowi udało się powrócić do Warszawy na ulicę Krochmalną. W latach 1919-1920 pełnił służbę lekarza Wojska Polskiego w szpitalach zmilitaryzowanych w Łodzi, w Szpitalu Ujazdowskim oraz na Kamionku. Awansował do stopnia majora rezerwy w korpusie sanitarnym lekarzy.
W tym samym czasie wspólnie z Rogowską-Falską powołał do istnienia sierociniec dla dzieci robotników polskich Nasz Dom (czynny w latach 1919-1939). Sierociniec na Krochmalnej i Nasz Dom stanowiły teren pracy wychowawczej, stając się jednocześnie swego rodzaju laboratorium pedagogicznym i doskonałym terenem obserwacji na potrzeby działalności pisarskiej Doktora. Poszczególne utwory Korczaka powstające w tym czasie, tak adresowane do dzieci jak i dzieci dotyczące, miały charakter nowatorski. Opisywały złożony świat emocji, doznań i potrzeb najmłodszych ludzi, wskazując tym samym na błędność przekonań o dziecku jako „małym, krnąbrnym dorosłym” lub o swego rodzaju obiekcie - milusińskim, którego wychowanie polega na wyuczeniu rozmaitych zachowań, zwłaszcza za pomocą karania i nagradzania (por. książkę Andrzeja Wolicy Ulica ogrodowa). Po powieściach i opowiadaniach dla dzieci przeszedł do uprawiania publicystyki pedagogicznej i eseju. Stworzył m.in. broszury: Momenty wychowawcza i Gazetka szkolna oraz eseje: Prawo dziecka do szacunku z roku 1929 oraz wydane rok później Prawidła życia. Interesował się ponadto sprawami nowo powstałej i dopiero kształtującej swój ustrój i prawo Rzeczypospolitej (por. Sam na sam z Bogiem (1922) oraz Bezwstydnie krótkie z roku 1926).
Korczak popierał emancypację dziecka i jego upodmiotowienie w relacjach z dorosłymi, zwłaszcza poprzez poszanowanie jego integralności i praw jako osoby ludzkiej (rola dziecięcego wymiaru sprawiedliwości, którego, kluczową funkcją była ochrona słabszych). Nie aprobował też teorii determinizmu biologicznego, negującego sensowność twierdzenia o odpowiedzialności osoby za swe wybory. W związku z tym w zakładach przez niego prowadzonych w miejsce listy nakazów i zakazów przygotowanej przez dbających z pozoru o „dobro dziecka”, a w istocie o komfort swej inercji i ignorancji słabych wychowawców, działały instytucje autonomii wewnętrznej, uczące odpowiedzialności i sprawczości (sejm dziecięcy, sąd i własna prasa). Znane jest jego stwierdzenie, że nie ma dzieci – są ludzie, ale o innej skali pojęć, innym zasobie doświadczenia, innych poglądach, innej grze uczuć.
Wykładał w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej (najstarsza uczelnia pedagogiczna w kraju) oraz w Wolnej Wszechnicy Polskiej (prywatna uczelnia stworzona w roku 1918, mająca opinię lewicowej, pierwszym jej rektorem był Ludwik Krzywicki – myśliciel marksistowski i jeden z pionierów polskiej socjologii). Interesował się progresywizmem pedagogicznym (edukacją progresywistyczną), w tym dorobkiem Johanna Heinricha Pestalozziego. W celu lepszego zaznajomienia się z jego pismami i działalnością jeszcze w roku 1899 udał się do Szwajcarii. Z aprobatą podchodził do programu „nowego wychowania” amerykańskiego pedagoga i filozofa pragmatycznego Johna Deweya oraz koncepcji belgijskiego psychiatry, pedagoga i psychologa Ovide Jean Decroly. Znał również program wychowawczy i edukacyjny Marii Montessori.
Najpóźniej w roku 1933 Janusz Korczak wstąpił do masonerii. Był inicjowany w loży „Gwiazda Morza” Międzynarodowej Federacji „Le Droit Humain”. Lożę, która zresztą ze względu na przyjmowanie kobiet nie była uznawana przez tradycyjną masonerię francuską i brytyjską, założyli liderzy polskiego Towarzystwa Teozoficznego – Wanda Dynowska i generał Michał Karaszewicz- Tokarzewski w roku 1926. Pewien wpływ na pedagogikę Korczaka mogła wywrzeć antropozofia Steinera, być może i w programach ideowych jego placówek można znaleźć inspiracje masońskimi szczeblami doskonalenia i wtajemniczenia (Natalia Krasicka).
Dwukrotnie (1934 i 1936) wyjechał do Palestyny. 24 lipca 1934 wysiadł ze statku w Hajfie. Pobyt trwał zaledwie trzy tygodnie. Przybysz świadomie unikał, tak dobrze mu znanych od urodzenia, miejskich ulic, kierując się ku kibucom, gdzie chętnie obserwował żydowskie dzieci urodzone już w Palestynie w środowisku żydowskich osadników-pionierów. Jeszcze w roku 1932 do "starego kraju" przybyła Stefania Wilczyńska, która pracowała przez pewien czas w domu dla dzieci w kibucu Ein-Harod. Zachwycona tamtejszym systemem kolektywnej edukacji, gorąco zachęcała Doktora do poznania go osobiście. Również on spoglądał na syjonizm i osadnictwo w mandacie brytyjskim z perspektywy mesjanistycznej, rzec można wręcz mistycznie, zwłaszcza że budziły w nim sprzeciw ekscesy i propaganda antyżydowska, dająca się coraz mocniej słyszeć w Warszawie. Nadzieję na nowe życie narodu żydowskiego widział przede wszystkim w jego dzieciach. Interesujące są tu związki ze starotestamentalnym postrzeganiem dzieci jako błogosławieństwa Boga, zwłaszcza w kontekście obietnicy złożonej Abrahamowi.
Niemieckie dzieło odbudowy
Męstwo jego życia zostało zepchnięte w cień przez męstwo śmierci. A przecież wyboru dokonał znacznie wcześniej. (Joanna Olczak-Ronikier) Mimo propozycji pomocy, Doktor nie był zainteresowany schronieniem po stronie aryjskiej. W ten sam sposób postąpili jego współpracownicy z Domu Sierot.
W czasie okupacji nosił niejednokrotnie polski mundur wojskowy bez dystynkcji, nie bacząc że może zostać np. pobity przez przypadkowego Niemca. Odmawiał też noszenia opaski z Gwiazdą Dawida. Poza troską o dzieci ze swego Domu Sierot, brał również udział w pracy na rzecz innych placówek, zwłaszcza Głównego Domu Schronienia przy Dzielnej 39 – największego sierocińca w getcie. Bardzo trudne warunki życia w „dzielnicy żydowskiej” (ogromne przeludnienie, choroby i racje żywnościowe po 400 kalorii dziennie) zmuszały do stałej walki o przeżycie, którego warunkiem było zdobycie np. worka mąki.
Od maja 1942 do ostatnich dni życia pisał pamiętnik. Ostatni zapis powstał podczas wielkiej akcji likwidacyjnej getta warszawskiego i nosi datę 4 sierpnia 1942. Maszynopis udało się wynieść z getta, pieczę nad nim i innymi materiałami związanymi z Korczakiem sprawował Igor Newerly. Po jego aresztowaniu w styczniu 1943 roku, pamiętnik znalazł się w specjalnej skrytce w Naszym Domu na warszawskich Bielanach. Tekst doczekał się pierwszej publikacji w roku 1958 w ramach wydanego przez Naszą Księgarnię Wyboru pism.
Cały Dom Sierot, zarówno pracowników jak i dzieci, władze niemieckie wywiozły do Treblinki w trakcie tzw. wielkiej akcji likwidacyjnej getta (Grossaktion Warschau). Zapewne miało to miejsce 5 sierpnia 1942 roku, chociaż niektóre zapiski i relacje podają datę 6 sierpnia. Być może w getcie już wtedy wiedziano od uciekinierów lub z innych źródeł, że Rzesza nie przeprowadza, jak deklarowało SS, akcji przesiedleń, lecz dopuszcza się ludobójstwa na gigantyczna skalę.
Same relacje o przebiegu marszu na Umschlagplatz różnią się pewnymi szczegółami, obrazując różne etapy długiej wędrówki (Irena Sendlerowa podaje, że droga trwała cztery godziny). Marek Rudnicki mówił o apatii, bezwładzie i swego rodzaju automatyzmie: brak było gestów, śpiewu czy dumnej postaw dzieci i Doktora. Władysław Szpilman spotkał grupę na Gęsiej. Dzieci śpiewały chórem, były rozpromienione, Korczak zaś niósł na rękach dwoje najmłodszych, opowiadając im jakąś wesołą historię. Urzędnik Judenratu Nachum Remba, jedna z ostatnich osób rozmawiających z Doktorem na Umschlagplatzu, wspomina, że zaproponował mu udanie się do Gminy, by próbować interwencji u Niemców. Korczak odmówił, a po wyjeździe jakakolwiek wieść o nim zaginęła.
Kilka uwag o pisarstwie Korczaka
Pisarstwo Janusza Korczaka pozostawało stale w bardzo bliskim związku z jego praktyką wychowawczą, podobnie jak ona było oryginalne pod względem formalnym i treściowym. Łączyło się w nim realistyczne podejście humanitarne i humanistyczne, wiedza w obszarze psychologii dziecka oraz humor, fantazja i liryzm.
W roku 1898 Pedagog brał udział w konkursie na sztukę teatralną ogłoszonym przez Ignacego Jana Paderewskiego w piśmie Echo Muzyczne, Teatralne i Artystyczne. Niezachowany niestety dramat Którędy? doczekał się wyróżnienia. Wtedy użył pseudonimu Janasz Korczak, zaczerpniętego z powieści Kraszewskiego Historia o Janaszu Korczaku i o pięknej miecznikównie. Pseudonim „Janusz Korczak” po raz pierwszy pojawia się pod felietonami Dzieci i wychowanie, publikowanymi w piśmie Wędrowiec od roku 1900.
W roku 1901 opublikował swą pierwszą, ocenianą niekiedy jako naiwna i niedojrzała, naturalistyczną powieść Dzieci ulicy. Wkrótce, bo w roku 1905, ukazał się zbiór humoresek i felietonów zatytułowany Koszałki-opałki, zaś rok później kolejną powieść Dziecko salonu. Powieść ta była utrzymana w konwencjach i stylu Młodej Polski, zatem miała charakter modernistyczny. Kluczową rolę odgrywał w niej bunt i protest potomka burżuazji wobec postawy kręgów, do których należeli jego rodzice, zatem przede wszystkim kapitalistów i bogatych mieszczan - filistrów. Zarówno Koszałki jak i Dziecko salonu miały charakter satyry tak na egoistyczne i pełne hipokryzji zachowania i deklaracje części przedstawicieli elit gospodarczych Królestwa jak i na zjawisko nihilistycznej negacji problemów społecznych. Utwory te przyniosły Korczakowi uznanie i rozgłos.
W roku 1912 ukazała się powieść Sława, cechująca się liryzmem połączonym z humorem, będąca próbą studium psychologii i sposobu życia dziecka pochodzącego ze środowisk proletariatu. Dwa lata później opublikowano zbiór nowel czy też studiów psychologicznych w formie powiastek Bobo. Tematem ich jest zarówno dziecięca psychika, jak i krzywda wyrządzana najmłodszym. W tygodniku W Słońcu Korczak pisywał cotygodniowe sprawozdania Co się dzieje na świecie? Starał się dostosowanym do intelektu dzieci językiem zaznajamiać czytelników z aktualnymi i złożonymi problemami politycznymi. Powieść z 1926 Bankructwo Małego Dżeka miała na celu propagowanie powstającego właśnie w tym czasie ruchu kooperacji. W roku 1931 wystawiono groteskowo-metaforyczną sztukę Senat szaleńców.
Pierwszy numer wspomnianego we wstępie Małego przeglądu Janusz Korczak opracował 9 października 1926 roku. Pismo redagował do roku 1930, gdy funkcję redaktora przejął Igor Newerly. Gazeta miała charakter cotygodniowego dodatku do dziennika żydowskiego Nasz Przegląd. Głównym jego atutem i innowacją o charakterze dydaktycznym i wychowawczym było publikowanie prawdziwych listów i tekstów przesyłanych do redakcji przez dzieci i młodzież, tworzące sieć współpracowników, nie tylko w stolicy Polski. Najbardziej zaangażowani spotykali się na organizowanych przez redakcję konferencjach i zjazdach oraz seansach filmowych. Przy Małym Przeglądzie powstały również Koła: Przyjaźni oraz Zabaw i Pomocy, a ponadto Klub Powieściopisarzy i Pracownia Wynalazców. Symboliczny charakter miało ukazanie się ostatniego numeru pisma 1 września 1939 roku. Powołanie do istnienia wspomnianego wyżej Małego Przeglądu poprzedzało wiele lat praktyki pedagogicznej i redakcyjnej, obejmującej m.in. prowadzenie „gazetek instytucjonalnych” kolonii letnich, Domu Sierot, Naszego Domu oraz internatu dla chłopców w Kijowie. Janusz Korczak miał też kontakty z redaktorami pism dla dzieci Wieczory rodzinne, Płomyk oraz wspomnianego już W Słońcu. W samym roku 1926 do redakcji Przeglądu wpłynęło ponad 5 000 listów od dzieci, zaś w 1927 niemalże dwa razy tyle.
W latach 1935-1936 oraz 1938-1939 Janusz Korczak współpracował z Polskim Radiem, prowadząc jako Stary Doktor oryginalne audycje zwane „gadaninkami radiowymi”. Cieszyły się wielkim zainteresowaniem, stając się jako arcydzieła narracji radiofonicznej częścią klasyki literatury „słowa brzmiącego”. „Gadaninki” zdjęto z anteny w roku 1936, najprawdopodobniej ze względu na żydowskie pochodzenie i „niekonwencjonalność” wypowiedzi autora, opierającego się na nowoczesnej pedagogice i metodach dydaktycznych, nie zaś na jałowym moralizatorstwie i ckliwości. Głos Starego Doktora znów rozbrzmiewał w eterze od marca 1938, jednakże audycje aż do września 1939 nie figurowały w programie Polskiego Radia.
W roku 1937 został odznaczony Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury. Utwory Korczaka doczekały się również przekładów na wiele języków, w tym angielski, hiszpański, niemiecki i rosyjski. W roku 1958 powstała ekranizacja Króla Maciusia Pierwszego w reżyserii W. Jakubowskiej. Sylwetkę młodego Henryka Goldszmita utrwalił jego przyjaciel, L.S. Liciński w swych szkicach Z pamiętnika włóczęgi (1908).
Rok 1978 ogłoszono Rokiem Korczakowskim, powstał wtedy międzynarodowy komitet jego imienia oraz zorganizowano konkurs na sztukę – adaptację jego utworów, w którym pierwszą nagrodę otrzymała Joanna Kulmowa za Małego wielkiego króla. W roku 1975 powstał wyprodukowany w RFN i Izraelu niemieckojęzyczny film Jest pan wolny, doktorze Korczak (Sie sind frei Doktor Korczak) reżyserowany przez Aleksandra Forda. W filmie tym, Doktor, mimo swego rodzaju „ułaskawienia” i możliwości pozostania w getcie, decyduje się na wędrówkę ze swymi dziećmi aż do końca. Andrzej Wajda wyreżyserował przedstawiający fragmentarycznie losy Lekarza i jego podopiecznych, film Korczak z roku 1990. W rolę tytułową wcielił się Wojciech Pszoniak, scenariusz zaś przygotowała Agnieszka Holland. Fabuła jest tożsama z tą z filmu z roku 1975.
Uchwałą Sejmu rok 2012 ustanowiono Rokiem Janusza Korczaka, również jemu była poświęcona XVIII Sesja Sejmu Dzieci i Młodzieży. W stuletnią rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości Janusz Korczak został pośmiertnie oznaczony Orderem Orła Białego. Wiele lat wcześniej, bo już w roku 1947, za swą pracę wychowawczą otrzymał pośmiertnie Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
Rafał Marek
Przypisy:
[1] - http://bc.wbp.lublin.pl/dlibra/docmetadata?id=3372&from=pubindex&dirids=28&lp=3355
Literatura
Joseph Arnon, Who was Janus Korczak?, Interchange 14/1, 1983, https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/Janusz_Korczak.pdf
Edyta Bartkowiak, Wychowanie w rodzinie według Janusza Korczaka, Wychowanie w Rodzinie t. VII (1/2013), s. 83-105;
Natalia Krasicka, Korczak nieodkryty o książce „Korczak. Próba biografii” Joanny Olczak-Ronikier) https://kulturaliberalna.pl/2011/09/27/
Artykuł biograficzny w Wikipedii, https://pl.wikipedia.org/wiki/Janusz_Korczak
Krystyna Kuliczkowska s.v. Janusz Korczak [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. I, s. 473;
Hanna Mortkowicz-Olczakowa s.v. Henryk Goldszmit (Janusz Korczak) [w:] Polski Słownik Biograficzny, vol. VIII , s. 213-215;
Jan Żebrowski, Poznawcze i wychowawcze aspekty czasopisma „Mały Przegląd” Janusza Korczaka, Studia Gdańskie. Wizje i rzeczywistość, t. IX, s. 22-36.