Rzeczownik - co to za część mowa i jaką rolę pełni?

Rzeczownik to samodzielna część mowy. Nazywa nie tylko rzeczy, miejsca, osoby, ale również zjawiska i pojęcia abstrakcyjne. Tego rodzaju rzeczowniki nazywamy rzeczownikami pospolitymi. Do rzeczowników należą także imiona i nazwiska, nazwy geograficzne czy tytuły – tego typu rzeczowniki noszą miano „nazw własnych”.

  • Podział rzeczowników
  • Odmiana rzeczowników
  • Odmiana przez przypadki
  • Osobliwości w odmianach rzeczownika przez przypadki
  • Pisownia „nie” z rzeczownikami
  • Funkcja rzeczownika w zdaniu
  • Rzeczowniki mogą określać również nazwy czynności i cech (jak śpiewanie, dorosłość czy czytanie) – z tego powodu niekiedy można błędnie określić je jako czasownik lub przymiotnik w zdaniu. Pełna klasyfikacja rzeczowników jest bardzo rozbudowana - wszystkie zależności wpływają na to, czy obecny w wypowiedzi rzeczownik przedstawiony zostanie zgodnie z poprawnością językową.

    Podział rzeczowników

    Rzeczowniki dzielą się pod kątem właściwości cech, które odpisują. Podział rzeczowników jest rozbudowany, ponieważ określają one bardzo wiele istotnych cech i nazw występujących w języku polskim. Wiele z nich dotyczy szczegółowych form opisu poszczególnych zjawisk, stąd lista kategorii rzeczownika jest wyjątkowo rozbudowana. Podstawowy podział rzeczowników obejmuje:

    • Rzeczowniki żywotne – określające nazwy istot żywych. Rzeczowniki żywotne możemy podzielić na osobowe (te, które nazywają ludzi: matka, ojciec, wujek) oraz nieosobowe (te, które nazywają zwierzęta, np. kot, pies, kaczka).
    • Rzeczowniki nieżywotne – nazywające cechy (np. śmiałość), przedmioty (np. kubek), zjawiska (np. śnieżyca) lub uczucia (np. zazdrość).
    • Rzeczowniki własne – odnoszące się na nazw konkretnych osób, miejsc lub przedmiotów. Wszystkie rzeczowniki własne należy zapisywać wielką literą, należą do nich nazwiska, nazwy narodowości oraz tytuły książek lub gazet.
    • Rzeczowniki pospolite – to wszystkie te rzeczowniki, które zapisujemy małą literą. Nazywają one zarówno miejsca (np. plaża), jak i miejsca, przedmioty, zwierzęta i rzeczy.
    • Rzeczowniki konkretne – nazywają zjawiska, które człowiek jest w stanie dostrzec przy pomocy zmysłów, a więc np. woda, herbata, błoto, hałas.
    • Rzeczowniki abstrakcyjne – nazywające pojęcia i zjawiska, które nie dają się zauważyć przy pomocy zmysłów, stanowią konstrukcję myślową lub odnoszą się do sfery uczuć, np. pamięć, wspomnienia, nadzieja.

    Odmiana rzeczowników

    Rzeczowniki należą do tych części mowy, które odmieniają się przez rodzaje, przypadki i liczby. Możemy wyróżnić następujące rodzaje gramatyczne rzeczownika: rodzaj męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej. W skład rodzaju męskiego wchodzą rzeczowniki męskoosobowe (np. student), męskożywotne (np. chomik) oraz niemęskożywotne (np. stolik), co wiąże się z cechami każdego z rzeczowników.

    Rzeczowniki zbiorowe

    Gdy chcemy określić liczbę rzeczownika musimy pamiętać o tym, że nie zawsze liczba gramatyczna zgadza się z liczbą/miarą/objętością opisywanego zjawiska. Rzeczownikiem w liczbie pojedynczej jest np. słowo „młodzież”, jednak w swoim opisie nie odwołuje się on do jednostki, a do grupy młodych osób. Możemy spotkać się również z sytuacją, w której konkretne słowo rozumiane może być równocześnie jako liczba mnoga i pojedyncza, np. złoto. Gdy określamy w ten sposób nazwę pierwiastka wiemy, że mamy do czynienia z liczbą pojedynczą; jednak jeżeli chcemy opisać przy pomocy tego słowa np. swoje kosztowności lub biżuterię – wykorzystujemy wówczas właściwości liczby mnogiej.

    Trudności te wynikają przede wszystkim ze zmian zachodzących na przestrzeni lat w gramatyce polskiej. Z użycia wyszła już tzw. liczba podwójna służąca na określenie par lub kilkakrotności opisywanej rzeczy.

    Odmiana przez przypadki

    Rzeczownik podlega deklinacji, co oznacza, że wszystkie jego formy możemy odmienić przez przypadki. Poniżej prezentujemy przykładową odmianę przez przypadki rzeczownika: turysta.

    Odmiana rzeczownika w liczbie pojedynczej

    • W mianowniku liczby pojedynczej: turysta
    • W dopełniaczu liczby pojedynczej: turysty
    • W celowniku liczby pojedynczej: turyście
    • W bierniku liczby pojedynczej: turystę
    • W narzędniku liczby pojedynczej: z turystą
    • W miejscowniku liczby pojedynczej: o turyście
    • W wołaczu liczby pojedynczej: turysta

    Odmiana rzeczownika w liczbie mnogiej

    • W mianowniku liczby mnogiej: turyści
    • W dopełniaczu liczby mnogiej: turystów
    • W celowniku liczby mnogiej: turystom
    • W bierniku liczby mnogiej: turystów
    • W narzędniku liczby mnogiej: z turystami
    • W miejscowniku liczby mnogiej: o turystach
    • W wołaczu liczby mnogiej: turyści

    Za sprawą odmiany przez przypadki możemy ustalić również liczbę oraz rodzaj gramatyczny analizowanych rzeczowników. Rzeczownik turysta należy do rzeczowników rodzaju męskiego i występuje w liczbie pojedynczej oraz mnogiej.

    Osobliwości w odmianach rzeczownika przez przypadki

    Niekiedy odmiana rzeczownika przez przypadki jest bardzo problematyczna.

    • Najpopularniejszym przykładem trudności w odmianie rzeczownika jest deklinacja rzeczowników, które posiadają wyłącznie liczbę mnogą, np. okulary, drzwi. Wówczas w odmianie przez przypadki należy pominąć liczbę pojedynczą i poddać deklinacji wyłącznie liczbę mnogą:

      W mianowniku liczby mnogiej: okulary
      W dopełniaczu liczby mnogiej: okularów
      W celowniku liczby mnogiej: okularom
      W bierniku liczby mnogiej: okulary
      W narzędniku liczby mnogiej – z okularami
      W miejscowniku liczby mnogiej – o okularach
      W wołaczu liczby mnogiej – okulary.

      W trakcie odmiany tego typu rzeczowników należy pamiętać również o poprawności ortograficznej. W celowniku liczby mnogiej pojawia się bowiem przyrostek –om, zatem formą poprawną są: okularom, drzwiom,
    • Kolejną trudnością jest odmiana rzeczowników, które w mianowniku zakończone są na –in, np. poganin, ponieważ w trakcie deklinacji liczby mnogiej wyklucza się ową cząstkę –in:

      W mianowniku liczby mnogiej: poganie
      W dopełniaczu liczby mnogiej: pogan
      W celowniku liczby mnogiej: poganom
      W bierniku liczby mnogiej: pogan
      W narzędniku liczby mnogiej: z poganami
      W miejscowniku liczby mnogiej: o poganach.

      Formy „poganinów” czy „indianinów” są formami błędnymi. Należy pamiętać o tej zasadzie, by wystrzegać się popularnych błędów językowych.
    • Nieco inną trudność sprawiają rzeczowniki, których brzmienie zaczerpnięte jest najczęściej z języków obcych, a które posiadają przyrostek –um. Najpopularniejszymi przykładami tego typu rzeczowników są wyrazy: gimnazjum lub akwarium. Należy pamiętać o tym, że rzeczowniki te w liczbie pojedynczej nie zmieniają swojej formy (zatem zawsze odmieniają się w brzmieniu „gimnazjum”), natomiast poprawna forma deklinacji liczby mnogiej przedstawia się następująco:

      W mianowniku liczby mnogiej: gimnazja
      W dopełniaczu liczby mnogiej: gimnazjów
      W celowniku liczby mnogiej: gimnazjom
      W bierniku liczby mnogiej: gimnazja
      W narzędniku liczby mnogiej: z gimnazjami
      W miejscowniku liczby mnogiej: o gimnazjach

    Pisownia „nie” z rzeczownikami

    Podstawowa reguła pisowni partykuły „nie” z rzeczownikami informuje nas o tym, że większość rzeczowników z „nie” zapisujemy łącznie. Istnieją jednak pewne odstępstwa od tej reguły i odnoszą się one ściśle do tego, z jakim rodzajem rzeczownika mamy do czynienia.

    • „Nie” z rzeczownikami abstrakcyjnymi zapisujemy łącznie. Zatem wszędzie tam, gdzie chcemy posłużyć się określeniem stanów bądź cech, które nie mają swojego odzwierciedlenia materialnego, powinniśmy zapisywać partykułę „nie” łącznie, np. niepamięć, nieszczęście.
    • „Nie” przy rzeczowniku w zdaniu przeciwstawnym zapisujemy oddzielnie, np. Znalazłem nie bursztyn, lecz kamienie.
    • „Nie” z rzeczownikami odczasownikowymi piszemy łącznie, np. Niepalenie jest dobre dla organizmu. Bardzo łatwo jest pomylić rzeczownik odczasownikowy z czasownikiem (w tym przykładzie: nie palić), dlatego ważne jest, by do każdej części mowy zadawać właściwe pytania pomocnicze (kto? co? palenie, niepalenie).
    • „Nie” z rzeczownikami piszemy osobno wówczas, gdy rzeczowniki takie pełnią w zdaniu rolę orzeczników, a więc nazywającą cechę istotną dla znaczenia wypowiedzi, np. To nie koniec tego serialu.

    Funkcja rzeczownika w zdaniu

    Rzeczownik w zdaniu może pełnić bardzo wiele funkcji. Najczęściej uznawany jest on za odpowiednik podmiotu, jednak może przyjmować również rolę dopełnienia lub przydawki. Rzeczownik w zdaniu może pełnić rolę:

    • Podmiotu – nazywa wówczas wykonawcę czynności, np. Kacper poszedł po bułki. Rzeczownik w roli podmiotu jest najłatwiejszy do odnalezienia i bardzo często rozpoczyna pracę nad analizą składniową wypowiedzi.
    • Dopełnienia – rzeczownik uzupełnia wówczas wypowiedź o niezbędne informacje, które potrzebne są do zrozumienia komunikatu przez odbiorcę, np. Przedwczoraj pisałem trudny sprawdzian.
    • Przydawki – rzeczownik, podobnie jak w przypadku dopełnienia, uzupełnia komunikat o szczegółowe informacje. Często rzeczownik w roli przydawki podaje informacje dotyczące osób, zwierząt lub rzeczy biorących udział w opisywanej czynności, np. Transporter kota został w domu.
    • Okolicznika – rzeczownik w roli okolicznika dostarcza informacji o okolicznościach zdarzenia – najczęściej jego miejscu, np. Płynęliśmy przez piękne morze.
    • Orzecznika – wprowadza wówczas dodatkowe informacje na temat cech opisywanej postaci, które –podobnie jak sam podmiot – wyrażane są przy pomocy rzeczownika, np. Kasia chce być baletnicą.

    Ze względu na wielość funkcji, jaką w zdaniu pełni rzeczownik, przed przystąpieniem do dalszej części analizy składniowej należy uważnie wyznaczyć podmiot, w taki sposób, by nie został on wyodrębniony błędnie i przypisany jako dopełnienie lub przydawka.


    Czytaj dalej: Alegoria - definicja, przykłady

    Ostatnia aktualizacja: 2020-12-06 22:38:37