Odmiana przez przypadki - rzeczowników, przymiotników i czasowników

Język polski podlega deklinacji – oznacza to, że niektóre części mowy odmieniają się przez przypadki. Przypadki są kategorią gramatyczną, pozwalającą określić relację słów w zdaniu; pomagają odróżnić podmiot od pozostałych części mowy.

  • Odmiana przez przypadki
  • Odmiana rzeczowników przez przypadki
  • Odmiana przymiotnika przez przypadki
  • Odmiana liczebnika przez przypadki
  • Odmiana imiesłowów przymiotnikowych przez przypadki
  • Odmiana nazwisk
  • Odmiana przez przypadki

    W języku polskim występuje siedem przypadków gramatycznych. Opisują one funkcję odmiennych części mowy – rzeczowników, przymiotników, czasowników, imiesłowów przymiotnikowych, zaimków oraz liczebników. Do przypadków zaliczamy:

    • Mianownik – jest to forma podstawowa wyrazu, taka, która występuje najczęściej w słownikach i określa podmiot, a więc rzeczownik w zdaniu. Mianownik odpowiada na pytania (kto? co?)
    • Dopełniacz – forma, która służy ustaleniu relacji pomiędzy konkretną rzeczą a podmiotem lub służy wyrażeniu przeczenia. Forma dopełniaczowa występuje również wówczas, gdy wypowiedzenie zawiera w sobie informację o nieobecności podmiotu. Odpowiada na pytania: (kogo? czego?)
    • Celownik – przypadek, który używany jest niezwykle rzadko. Z tego powodu sprawia bardzo duże problemy: należy pamiętać, że poprawnymi końcówkami wyrażenia w celowniku są: w rodzaju męskim – „u” (a więc bratu, nie bratowi), w żeńskim natomiast „i” oraz „e”. Celownik odpowiada na pytania komu? czemu?.
    • Biernik – forma, która równa jest mianownikowi – oznacza to, że w wielu przypadkach wyraz w mianowniku i bierniku liczby mnogiej jest identyczny (np. „pola” – w mianowniku liczby mnogiej oraz w bierniku liczby pojedynczej. Odpowiada na pytanie: kogo? co?
    • Nadrzędnik – przypadek, który najczęściej łączy się z przyimkami. Funkcjonuje również jako forma dopełnienia bliższego. Odpowiada na pytania: z kim? z czym?
    • Miejscownik – forma, która również łączy się z przyimkami. Pomaga w określeniu relacji pomiędzy narzędziem a wykonawcą czynności w zdaniu. Odpowiada na pytanie: z kim? z czym?
    • Wołacz – forma, która często równa jest mianownikowi – szczególnie w przypadku przymiotników i rzeczowników w odmianie liczby mnogiej oraz rzeczowników rodzaju nijakiego.

    Odmiana rzeczowników przez przypadki

    W przypadku rzeczowników odmianie podlegają wszystkie ich rodzaje, a więc męski, żeński oraz nijaki w przypadku liczby pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w przypadku liczby mnogiej. Przykładowa odmiana wygląda następująco:

    Dla liczby pojedynczej:
    M: okno
    D: okna
    C: oknu
    B: okno
    N: z oknem
    M: o oknie
    W: okno

    Dla liczby mnogiej:
    M: okna
    D: okien
    C: oknom
    B: okna
    N: oknami
    M: o oknach
    W: okna

    Odmiana przymiotnika przez przypadki

    Przymiotniki to takie formy, które tworzą z wyrazem, który określają, związki zgody. Dostosowują się tym samym do formy gramatycznej rzeczownika również pod względem deklinacji, liczby i rodzaju. Przykładowa odmiana przymiotnika przez przypadki przymiotnika „tani”:

    Dla liczby pojedynczej:
    M: tani
    D: taniego
    C: taniemu
    B: tani
    N: z tanim
    M: o tanim
    W: tani

    Dla liczby mnogiej:
    M: tanie
    D: tanich
    C: tanim
    B: tanie
    N: z tanimi
    M: o tanich
    W: tanie

    Odmiana liczebnika przez przypadki

    Odmiana liczebnika przez przypadki może sprawić problem. Zasady deklinacji liczebników głównych różnią się nieco od reguł, które obowiązują w przypadku liczebników zbiorowych. Różnica polega przede wszystkim na tym, że liczebniki główne wprost wyrażają swoją liczbę - informują o ilości osób, przedmiotów lub zjawisk w danym komunikacie:

    M: dwaj chłopcy, dwie dziewczynki
    D: dwóch chłopców, dwóch dziewczynek
    C: dwóm chłopcom, dwóm dziewczynkom
    B: dwóch chłopców, dwie dziewczynki
    N: dwoma chłopcami, dwiema dziewczynkami
    M: dwóch chłopcach, dwóch dziewczynkach
    W: dwaj chłopcy, dwie dziewczynki

    Liczebniki zbiorowe są natomiast formami porządkującymi rzeczy i przedmioty występujące w grupie, a więc swego rodzaju zbiorze. Liczebniki zbiorowe często dotyczą również takich rzeczowników, które występują jedynie w liczbie mnogiej (np. spodnie czy okulary). Przykładowa odmiana najtrudniejszych liczebników zbiorowych wygląda następująco:

    M: dwoje drzwi
    D: dwojga drzwi
    C: dwojgu drzwi
    B: dwoje drzwi
    N: dwojgiem drzwi
    M: dwojgu drzwi
    W: dwoje drzwi

    Odmiana imiesłowów przymiotnikowych przez przypadki

    Imiesłowy przymiotnikowe to forma, w której czasownik łączy się w rzeczownikiem. Jest to forma nieosobowa – odpowiada na pytanie „jaki?jaka?jakie?”. Dzieli się na imiesłów przymiotnikowy czynny oraz bierny. Ich odmiana wygląda następująco:

    Imiesłów przymiotnikowy czynny:
    M: śpiewający
    D: śpiewającego
    C: śpiewającemu
    B: śpiewającego
    N: śpiewającym
    M: śpiewającym
    W: śpiewający

    Imiesłów przymiotnikowy bierny:
    M: oczekiwany
    D: oczekiwanego
    C: oczekiwanemu
    B: oczekiwanego
    N: oczekiwanym
    M: oczekiwanym
    W: oczekiwany

    Odmiana nazwisk

    Język polski jest językiem fleksyjnym, oznacza to, że – zgodnie z wzorami deklinacyjnymi – odmianie podlegają również nazwiska. Te z nich, które dotyczą odmian nazwisk zakończonych na „ski”, „cki” oraz „dzki” posiadają odmianę przymiotnikową. Identyczna zasada dotyczy nazwisk zakończonych na „y”. Nazwiska odrzeczownikowe – a więc pochodzące od nazw własnych – również podlegają odmianie.

    Brak odmiany nazwiska może wynikać z woli jego właściciela, jednak, zgodnie z regułami gramatycznymi, powinno ono odmianie podlegać – z tego powodu m.in. zaproszenia, na których widnieje forma „Zapraszamy Michała Kwiatek” jest uznawana za niepoprawną. Odmianie nie podlegają natomiast nazwiska herbowe lub te, które pochodzą od tradycyjnych zawołań poszczególnych rodów (jak Mikke, Korczak lub Linde). Z kolei przy nazwiskach dwuczłonowych, z których żaden z członów nie posiada tradycji herbowej, odmianie podlegają oba z nich, np. Tadeuszem Boyem-Żeleńskim.

    Wybór braku odmiany w nazwiskach może być umotywowany między innymi narodowością jego właściciela (np. bardzo często kobiety z kręgu polonijnego zachowują męską formę nazwiska – ski). Wówczas oczywistym jest, że nazwisko to funkcjonuje w innej przestrzeni kulturowej i może być kłopotliwe. Niektóre polskie nazwiska, szczególnie te zakończone na –ąb, -ęł lub –oł, mogą posiadać dwojaką odmianę: z wymianą spółgłoskową lub bez niej. Przykładem takiej podwójnej odmiany może być nazwisko „Kozieł”, którego poprawna deklinacja to zarówno Kozieła, jak i Kozła, przy czym pierwsza uznawana jest właściwszą. W nazwiskach jednosylabowych podobna wymiana nie obowiązuje – nazwisko Dąb odmieniać należy jako Dąba (nie natomiast –Dęba).


    Czytaj dalej: Alegoria - definicja, przykłady

    Ostatnia aktualizacja: 2021-05-09 00:55:34