Peryfraza jest jedną z często stosowanych figur stylistycznych. Inaczej nazywa się ją omówieniem lub wyrażeniem omownym. Popularność zyskała w baroku dzięki konceptyzmowi, jednemu z najważniejszych założeń epoki dotyczących literatury. Pozwala ona na wykorzystanie dodatkowych wyrazów, unikając powtórzeń. Często, nawet nieświadomie stosują ją uczniowie, wykazując się dużą znajomością środków językowych. Jaka jest jednak dokładna definicja peryfrazy? Kiedy i jak się jej używa?
Za słownikiem PWN można stwierdzić, że jest to figura stylistyczna (środek stylistyczny), polegająca na zastąpieniu słowa za pomocą opisu lub metafory charakteryzującej dany wyraz. Genezę wyrażenia można odnaleźć w języku greckim, gdzie periphrasis oznacza dosłownie „wokół słowa”, oddaje więc dobrze znaczenie wyrazu również w języku polskim. Można zaliczyć do nich również definicje słowotwórcze, wyjaśniające konkretny wyraz (np. mały kot jako peryfraza kotka).
Wyróżnia się specyficzny rodzaj peryfrazy, tzw. mowę ezopową. Wykorzystuje ona również inne środki stylistyczne (m.in. metaforę, synekdochę lub parabolę), jest to jednak opis jakiegoś zjawiska lub zdarzenia w sposób zawoalowany, nie wprost, aby prawdziwe znaczenie jest ukryte i niezrozumiałe dla większości odbiorców. Pojęcie to wywodzi się od greckiego bajkopisarza Ezopa, który często stosował taki rodzaj peryfrazy. Mowa ezopowa była popularna w okresie cenzury pod rosyjskimi zaborami, głównie po powstaniu styczniowym (np. „Lalka” Bolesława Prusa).
Innym rodzajem peryfrazy jest eufemizm, które polega na złagodzeniu znaczenia swojej myśli, aby nie została ona odebrana jako obraźliwa lub wulgarna. Przykładem może być określenie prostytutki „kobietą lekkich obyczajów” lub stwierdzenie, że ktoś „minął się z prawdą”, zamiast oskarżać go o kłamstwo.
Mimo podobnej pisowni parafraza i peryfraza mają całkowicie odmienne znaczenie. Peryfraza oznacza opisanie czegoś w sposób okrężny, dłużej, natomiast parafraza to inne określenie na streszczenie, bez używania cytatów. Ważne, aby tę różnicę rozpoznawali uczniowie klas maturalnych, ponieważ jednym z zadań na maturze 2023 jest sparafrazowanie otrzymanych tekstów w notatkę syntetyzującą w pierwszej części arkusza (nauka o języku). Może pojawić się także rozpoznawanie środków stylistycznych, a w jednym z arkuszy próbnych maturzyści musieli wykazać się znajomością peryfrazy.
W literaturze można odnaleźć liczne przykłady literackich omówień (zastosowano tu peryfrazę peryfrazy), zwłaszcza wśród utworów lirycznych. Wiele z nich pojawia się w utworach barokowych, co wiązało się z nurtem konceptyzmu, czyli chęci zaskoczenia czytelnika. W „Sonecie IV” Mikołaja Sępa Sarzyńskiego pojawia się kilka wyraźnych peryfraz na ziemskie życie („byt nasz podniebny”), Boga („Królu powszechny, prawdziwy pokoju”) oraz Szatana („srogi ciemności Hetman”). Inny sonet, „Do trupa” Jana Andrzeja Morsztyna opiera się na peryfrazie miłości jako „zabicia przez strzałę miłości”, co zdaniem autora jest gorsze, niż prawdziwa śmierć, ponieważ wtedy przynajmniej nie odczuwa się cierpienia.
Adam Mickiewicz w pierwszym utworze cyklu „Sonetów krymskich”, „Stepach akermańskich” mówi, że „wypływa na suchego przestwór oceanu”, mając oczywiści na myśli tytułowy step, których wiele na terenach Ukrainy.