Antoni Słonimski – biografia, wiersze, twórczość

Antoni Słonimski (1895-1976) pochodził z rodziny inteligenckiej o tradycjach naukowych. Ojciec, Stanisław Goldman, był znanym w Warszawie lekarzem, uznawanym za pierwowzór postaci doktora Szumana z Lalki Bolesława Prusa. Dziadek i pradziadek zajmowali się matematyką, będąc przy tym cenionymi wynalazcami. Miał brata, Piotra, doktora nauk medycznych, wykładowcę tajnego Uniwersytetu Warszawskiego, poległego w Powstaniu w stopniu porucznika (1893-1944).

Antoni ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Warszawie, udał się również na studia malarskie w Monachium. Debiutem poetyckim był opublikowany w piśmie „Złoty Róg” Wiersz o poecie (1913). Sam Autor uważał za właściwy debiut trzy sonety ogłoszone w roku 1918 na łamach „Kuriera Warszawskiego”: Michał Anioł, Botticelli oraz Leonardo.

Trudności finansowe po śmierci ojca zmusiły Słonimskiego do rozpoczęcia współpracy z pismem satyrycznym „Sowizdrzał”, gdzie zarobkował w latach 1913-1919 jako grafik. Własne rysunki satyryczne opatrywał humorystycznymi podpisami, w czym można się dopatrzeć miniaturowych epigramów. Pisywał również do miesięcznika Pro arte et studio” (1917-1920), współpracując równolegle z ukazującym się w Poznaniu ekspresjonistycznym pismem „Zdrój”.

Wraz z Julianem Tuwimem i Janem Lechoniem wpadł na pomysł i został współzałożycielem znanego warszawskiego kabaretu literackiego „Pod Picadorem”, otwartego w pierwszych dniach niepodległości Polski, bo 29 listopada 1918 r. Program kabaretu był innowacyjny – miał na celu stworzenie nowej, alternatywnej formy komunikacji literackiej poprzez prezentację poezji bezpośrednio odbiorcy. Towarzyszyły temu dyskusje artystyczne i literackie.

W roku 1920 wokół miesięcznika poetyckiego „Skamander” powstała grupa poetów o tej samej nazwie. Jednym z jej członków był Antoni Słonimski. Postulatami Skamandrytów były prezenteizm – programowe powiązanie sztuki z aktualnym tokiem spraw, z teraźniejszością oraz witalizm – pochwała życia ludzkiego we wszystkich jego przejawach. Grupa miała też na celu popularyzację poezji, tak by dotrzeć ze swymi utworami do możliwe szerokiego grona odbiorców. Skamander postrzegał rolę poety jako uczestnika życia społecznego w nowym kraju z nowymi perspektywami. Działalność grupy, chociaż nie miała ona ściśle formalnego charakteru i struktur, obejmowała publikowanie wierszy, krytykę teatralną i literacką, organizowanie wieczorów autorskich, kabarety literackie i popularne szopki polityczne (zwykle nastawione prosanacyjnie i przeciwko narodowej demokracji).

Również w roku 1920 Słonimski wszedł w skład redakcji „Kuriera Polskiego”, od roku 1927 redagował „Kronikę tygodniową” we „Wiadomościach Literackich”. Pozostaje ona cennym źródłem wiedzy o inteligencji II Rzeczypospolitej. W latach 20. powstaje dramat społeczny Wieża Babel (1927) oraz komedia satyryczna Murzyn warszawski (1928) a także powieść fantastyczna o antyutopijnej wymowie Torpeda czasu z roku 1924.

W roku 1934 pojął za żonę artystkę Janinę Konarską. Pięć lat później udał się na emigrację, uciekając przed armią Rzeszy do Paryża i Londynu (pracował w BBC, w l. 1942-46 redagował swój miesięcznik „Nowa Polska”). W latach 1946-48 kierował Międzynarodową Sekcją Literatury i Teatru UNESCO, zakładał i był pierwszym dyrektorem londyńskiego Instytutu Kultury Polskiej.

W PRL osiadł w roku 1951. Pięć lat później, wraz z nastaniem „odwilży” gomułkowskiej, wybrano go na prezesa Związku Literatów Polskich. W l. 1960-64 publikował satyryczne felietony na łamach „Szpilek” (cykl „Załatwione odmownie”). Był inicjatorem Listu 34 (1964 r.). W roku 1966 powstaje tom „Jawa i mrzonka”, składający się z dwóch monologów prozą. Od roku 1971 aż do śmierci Słonimski publikował w „Tygodniku Powszechnym” i „Polityce”.

Poezja Antoniego Słonimskiego, począwszy od debiutanckich Sonetów poprzez tom Harmonia i skonfiskowany przez cenzurę poemat Czarna wiosna, który miał nakłaniać do rewolucji anarchistycznej, ewoluuje od poetyki parnasistowskiej i ekspresjonistycznej ku poezji refleksyjnej, nastrojowej i publicystycznej (Godzina poezji 1923, Droga na Wschód 1924, Okno bez krat z r. 1935). Twórczość wojenna (Alarm 1940, Wiek klęski 1945, Popiół i wiatr 1942) nawiązuje do pacyfizmu i postaw antytotalitarnych oraz tradycji romantycznej (Mickiewicz, Heine). Poezja ukazująca się w PRL dotyczy moralności i spraw obywatelskich z perspektywy sceptycznie nastawionego liberalnego inteligenta - racjonalisty.

Lata młodzieńcze

Antoni Władysław Słonimski (pseud. Antoni Bączek, A.S., as, Nemo, Paryżanin, Pikador) urodził się 15 XI 1895 r. w Warszawie, zmarł tamże 4 VII 1976 roku. Syn Stanisława - lekarza - i jego drugiej żony - Eugenii z Goldmanów, miał starszego brata Piotra. Swą genealogię oraz rodowód literacki nakreślił we Wspomnieniach warszawskich z roku 1957 oraz Alfabecie wspomnień wydanym dwie dekady później.

Jako dziecko uczył się w domu, w latach ok. 1906-1910 uczęszczał do ośmioklasowej szkoły filologicznej Jana Kreczmara, pierwszej po 1905 r. placówki z polskim językiem w programie nauczania. Niestety, w V klasie został wydalony, a do samej matury nie podszedł, mimo to studiował w latach 1911-17 (pierwszy rok akademicki jako wolny słuchacz) rysunek i malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, w pracowni Edwarda Trojanowskiego. W roku 1913 przystąpił do współpracy z satyrycznym pismem Sowizdrzał, w którym publikował recenzje teatralne i swe rysunki. Jego debiutem lirycznym był Wiersz o poecie opublikowany w czasopiśmie Złoty Róg (nr 41, 1913).

Gdy wybuchła I wojna światowa przebywał we Francji, wrócił przez Anglię i Skandynawię do stolicy Rosji, a stamtąd do Warszawy. Pracował przez jakiś czas jako portrecista w Tołoczynie pod Mohylewem. Brał udział w wystawach organizowanych przez Zachętę: Wystawie Wojennej w kwietniu 1916 r., w maju zaś w Salonie Wiosennym Artystów Warszawskich. Już po zawarciu pokoju, bo w grudniu 1918 r., wystawił swe prace podczas Salonu Dorocznego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Prezentował akwarele, rysunki i gwasze. W roku 1916 zmarł ojciec Artysty - by utrzymać siebie wraz z matką uzyskał zatrudnienie przy pracach renowacyjnych na Zamku Królewskim i Kamienicy Baryczków na warszawskim Rynku. Tworzył również grafikę książkową.

Z pismem Sowizdrzał współpracował do roku 1919, z czasem mniej było tam jego plastyki, a dominowały recenzje, parodie, felietony, przekłady poezji oraz własne utwory, zwykle pod ps. Prorok i A.S. W ostatnich latach I wojny światowej poznał Jana Lechonia i Juliana Tuwima - wraz z nimi tworzył „antyfilisterską” kawiarnię poetów Pod Pikadorem. Za swój właściwy debiut poetycki uważał opublikowanie w Kurierze Warszawskim z 9 V 1918 roku sonetów Michał Anioł oraz Botticelli. W tym samym czasie wyszedł jego pierwszy tomik pt. Sonety, ponadto Słonimski przystąpił do tworzenia dla estrady, współpracując z kabaretem Czarny Kot.

W sercu kultury odrodzonej Polski

W roku 1919 rozpoczął współpracę z pismem Pro arte, zdominowanym przez przyszłych skamandrytów. Wziął udział w wieczorze literackim 6 XII 1919 roku, przystępując tym samym do grupy Skamander. Wobec postępów wojsk bolszewickich, latem 1920, zaciągnął się na ochotnika. Służył wpierw w Biurze Prasowym Naczelnego Dowództwa, następnie w sztabie IV Armii.

Z miesięcznikiem Skamander współpracował przez cały czas ukazywania się pisma. Drukował noty, artykuły i polemiki, a przede wszystkim poezję. Opublikowany w 1919 roku poemat Czarna wiosna został skonfiskowany ze względu na swój radykalizm społeczny albo, by lepiej rzecz ująć, kontrowersyjność środków wyrazu i treści (Pro arte 5/1919 w zestawieniu wydawnictw zaprzyjaźnionych twórców podało: „czterysta numerowanych egzemplarzy, okładka rysunku autora (cały nakład aresztowany)”). Jednakże chętni mieli dostęp do Carmagnoli - najbardziej "rewolucyjnej" części dzieła, głośniej dzięki recytacjom w kawiarni Pod Pikadorem jeszcze w roku 1918, ukazała się również w zbiorze Facecje republikańskie.

W styczniu 1920 roku organizował protest przeciwko skazaniu Anatola Sterna za bluźnierstwo. Również w latach późniejszych podejmował interwencje publiczne (m.in. sprawa aresztowania Witolda Bandurskiego w 1928 roku, nadużycia w zakładzie poprawczym w Studzieńcu, ataki na wiersz Tuwima Do prostego człowieka, proces kobryński w roku 1933)

W roku 1922 Słonimski zwiedzał Włochy, rok później odwiedził Ateny, Aleksandrię, Kair, Jerozolimę, Betlejem i Jaffę. Listy z podróży zamieścił w Kurierze Informacyjnym i Telegraficznym (nr 93-127/1923). W roku 1924 wyruszył jako pilot grupy emigrantów do Brazylii, gdzie podróżował po Paranie (relacja w książce Pod zwrotnikami. Dziennik okrętowy, 1925). Aż do września 1939 roku współpracował z Wiadomościami Literackimi. Publikował tam m.in. poezje, recenzje i polemiki oraz ważny, krytyczny reportaż z pobytu w ZSRR Moja podróż do Rosji . Najbardziej znany był jednak jako autor Kronik tygodniowych - felietonów krytykujących m.in. tak stalinizm i hitleryzm, jak i zachowawcze nurty judaizmu oraz nacjonalizm żydowski. Słonimski występował z pozycji liberalnego demokraty i pacyfisty, sprzeciwiając się zarówno autorytaryzmowi sanacji po roku 1935 jak i faszyzacji życia politycznego. Fascynował się angielską myślą społeczną z jej pragmatyczną tolerancją i poszanowaniem prawa i umów.

Współpracował z kabaretami i teatrami rewiowymi, a latach 1926-1928 również z powiązanym z kręgami sanacji satyrycznym Cyrulikiem Warszawskim (parodie, wiersze satyryczne, felietony, szopki polityczne). W latach 1929-1939 pisał skecze i monologi dla wykonawców takich jak Adolf Dymsza, Józef Orwid, Ludwik Lawiński czy Fryderyk Jarosy. Był również lubianym i cenionym dramaturgiem (m.in. Wieża Babel w Teatrze Polskim w 1927; Murzyn warszawski -Teatr Mały 1928, Teatr Banda w Warszawie, Kraków, Wilno, Łódź).

Niejako wykonując swe obowiązki zawodowe, Antoni Słonimski regularnie odwiedzał służące jako miejsca spotkań środowiska literackiego kawiarnie (Ziemiańska, Instytut Propagandy Sztuki - Cafe IPS, po wojnie zaś Lajkonik, Marzec, kawiarnie PIW, Czytelnika, Ujazdowska). Ze względu na poczytność, miał wysokie dochody, dzięki czemu podróżował swobodnie zagranicę (np. Dania 1934, dziewiczy rejs "Piłsudskim" do USA w roku 1935. Swą podróż do USA opisał w reportażu Listy z Ameryki. Bywał niestety atakowany zarówno przez ONR, jak i syjonistów. Po procesie brzeskim zdystansował się wobec obozu piłsudczykowskiego.

Czas wojny

5 IX 1939 r. opuścił Warszawę, 14 IX przekroczył granicę z Rumunią, wkrótce dotarł do Paryża, gdzie m.in. podjął współpracę z Polskim Radiem. Przez radio odczytano w Boże Narodzenie 1939 wiersz Alarm, zaś pierwodruk z nasłuchu radiowego ukazał się w Kurierze Wileńskim 23 I 1940, stamtąd "przedostając się" i do emigrantów i do prasy w okupowanym kraju. Słonimski objął również prezesurę PEN-Clubu, współpracował z Wiadomościami Polskimi. Pod pseudonimem Nemo zwalczał propagandę niemiecką na łamach Polski Walczącej (cykl Demaskujemy wrogów ). W czerwcu 1940 roku znalazł się w Londynie, gdzie mieszkał jedenaście lat. Tworzył i angażował się w życie Polonii. W roku 1941 rozstał się z Wiadomościami Polskimi ze względu na poparcie Słonimskiego dla paktu Sikorski-Majski. Rozpoczął wtedy współpracę ze związanym z PPS i Robotnikiem Polskim w Wielkiej Brytanii (m.in. stały cykl Kroniki londyńskie). W latach 1942-46 wydawał wraz z Karolem Estreicherem miesięcznik Nowa Polska, nastawiony pragmatycznie wobec taktycznego sojuszu z ZSRR. Wspólnie z H.G. Wellsem redagował Deklarację praw człowieka (Nowa Polska 2/1942). Po wybuchu Powstania Warszawskiego podpisał Apel pisarzy polskich o pomoc w zabiegach o wsparcie dla walczącej Warszawy.

Kierownicza rola Partii

Antoni Słonimski przybył po raz pierwszy do kraju we wrześniu 1945 roku wraz z wycieczką twórców angielskich. Do roku 1948 kierował Międzynarodową Sekcją Literatury i Dramatu w UNESCO, mając aprobatę Ambasady RP (późniejszej PRL) w Londynie. Spowodowało to poważny konflikt ze środowiskami emigracyjnymi. W roku 1948 brał udział w Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju obradującym we Wrocławiu, złożył podpis pod jego rezolucją.

W latach 1949-1951 pełnił funkcję dyrektora Instytutu Kultury Polskiej w Londynie. Po powrocie do Polski (1951) potępił pozostanie Czesława Miłosza na emigracji, w zasadzie akceptował status quo Polski Ludowej. W ostatnich dwóch latach stalinizmu był prezesem Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich (ZLP). Brał również udział w debatach Klubu Krzywego Koła. Jako znak odnowy życia literackiego przyjmowano wybranie Słonimskiego na prezesa Zarządu Głównego ZLP w roku 1956, po krótkim czasie stał się pewnego rodzaju liderem opozycji demokratycznej. Występował w obronie wolności słowa i praw obywatelskich, zabiegał też o zwolnienie pisarzy więzionych z powodów politycznych. Wobec zaostrzenia kursu PZPR, Zjazd Delegatów ZLP w 1959 zastąpił go na stanowisku prezesa Jarosławem Iwaszkiewiczem.

W roku 1961 w Liście otwartym (Nowa Kultura nr 4) Antoni Słonimski wskazywał, że młodzi poeci cechują się antyintelektualizmem, snobizmem i manierą nazwaną przezeń „nierozumialstwem”. Występował chętnie na wieczorach autorskich, przekładano jego wiersze, reportaż Moja podróż do Rosji, Rodzina, tom poezji Alarm.

W marcu 1964 roku wraz z Janem Józefem Lipskim przygotował List 34, przekazując go do kancelarii Cyrankiewicza. „W nagrodę” spotkał go czasowy zakaz druku oraz atak I sekretarza KC i organizacji partyjnej przy ZLP w Warszawie. Krytykował cenzurę po wstrzymaniu wystawiania "Dziadów" w Teatrze Narodowym (por. poemat Sąd nad Don Kichotem). Po Marcu 1968 znów zakazano mu druku. Nowa ekipa PZPR przyniosła zniesienie zakazu, w związku z tym mógł zacząć pisać dla Tygodnika Powszechnego. We wrześniu 1972 roku zaczął ukazywać się w Polityce jego Alfabet Wspomnień. W pracy pomagał Słonimskiemu zatrudniony od tegoż roku jako jego sekretarz Adam Michnik. 10 XII 1972 został masonem warszawskiej loży Kopernik. Dwa lata później podpisał List 15, w kolejnym roku Memoriał 59 oraz List 14.

Zmarł wskutek wypadku samochodowego zaszłego gdy zmierzał do Domu Pracy Twórczej w Oborach. Spoczywa w Laskach pod Warszawą. Kawaler Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski (1954).

Twórczość literacka Słonimskiego

Liryka Antoniego Słonimskiego zawiera w sobie immanentne niejako starcie egzaltowanej uczuciowości, która dąży do wypowiedzi swobodnej i spontanicznej oraz rygoru klasycystycznego umiaru i uporządkowania. Można tu mówić o "parnasizmie" poety, polegającym na zapożyczeniach w obszarze schematów rytmiczno-metrycznych oraz stroficznych (strofa gautierowska). W najwcześniejszych sonetach - zbiór Sonety z r. 1918 oraz Harmonia z 1919 r. - Słonimski nawiązywał do J.M. Heredii, również pełna instrumentalnie wykorzystanego patosu retoryka fragmentów Czarnej wiosny korzysta z dorobku parnasistów. Same treści poetyckie Autora wiążą się z romantyzmem, co znajduje również bezpośredni wyraz (Mickiewicz, Mgła nad Europą, Matko Europo!, "Ballady i romanse”)oraz z neoromantyzmem (Żeromski, ekspresjonizm), a obok tego z twórczością H. Heinego. Szczególnie dobrze widać owe związki w zbiorach Godzina poezji z 1923 roku, Droga na Wschód (1924) oraz Z dalekiej podróży (1926). Treściowo inspirowane przez polski romantyzm są ballady Słonimskiego, który skojarzył w nich wzory romantyczne z pełną dynamiki skrótowością wypowiedzi oraz deformującym i hiperbolicznym obrazowaniem w nurcie ekspresjonistycznym. Poza samymi balladami, liryką balladyzującą oraz nieco żartobliwymi, niekiedy sentymentalnymi, niekiedy tragiczno-ironicznymi wierszami inspirowanymi H. Heinem, poczesne miejsce u Słonimskiego zajmowała "skamandrycka" poezja codzienności.

Z poczucia troski o Ojczyznę i kulturę zagrożoną przez przemoc totalitaryzmu powstał zbiór Okno bez krat (1935) ze znanym wierszem Niemcom. Wobec bezpośredniego zetknięcia się z nazistowską apoteozą przemocy zbrojnej i najazdu powstał również zbiór Alarm wydany w Londynie w roku 1940. Poczucie solidarnego męczeństwa, ale i wysiłku w walce z Rzeszą jako rozsadnikiem zła widać mocno w wierszu Ten jest z ojczyzny mojej, hołd dla ofiar nazizmu i marzenia o świecie wolnym i sprawiedliwym oddawały również poezje z tomu Wiek klęski (1945). Nostalgia wygnańca znalazła natomiast wyraz w elegijnym poemacie wspomnieniowym o dawnej Warszawie Popiół i wiatr (Londyn 1942). Już wiele lat wcześniej, w związku z poważnym konfliktem politycznym w kraju na linii Narodowej Demokracji i ugrupowań lewicowych i liberalnych, powstał poemat Dialog o miłości ojczyzny między Josephem a Stefanem z roku 1923.

Utwory późniejsze (Nowe wiersze 1959, Wiersze 1958-1963 (1963), wiele wydań retrospektywnych) zawierały przede wszystkim refleksje nad obowiązkami poezji w aspekcie moralistycznym i obywatelskim, kierując się przy tym ku problemowi odnowy autorytetu twórczości poetyckiej wobec postępującego procesu inflacji słowa (problematyka coraz to nowych form kultury masowej).

Dużą wartość mają felietony Antoniego Słonimskiego, piszącego z pozycji liberalnego inteligenta-erudyty, mistrza satyry, zjadliwego dowcipu i ironii a nawet szyderstwa. Felietony są pełne racjonalizmu, sceptyczne, zwalczają (stała polemika z "bogoojczyźnianymi" rytuałami Narodowej Demokracji, potem też sanacji i części kleru, maskującymi bezradność, a niekiedy i hipokryzję) bigoterię, obskurantyzm, fanatyzm i szowinizm. Słonimski, również dzięki osobistej perspektywie Polaka o pochodzeniu żydowskim, zwracał ostrze swego pióra przeciwko antysemityzmowi ujętemu nowocześnie przez pryzmat scjentyzmu jak i przeciwko dawnym przesądom obecnym nie tylko wśród stanu chłopskiego i ubogiego mieszczaństwa, a będących deformacją nauki Kościoła.

Pisma publicystyczne Antoniego Słonimskiego wyrażały również konflikt między utopijnym optymizmem wiary w postęp naukowy, a tym samym liniowy rozwój cywilizacji, a katastrofizmem, wzmacnianym rosnącymi napięciami sytuacji politycznej w Europie i Polsce, zwłaszcza w kontekście Wielkiego Kryzysu roku 1929 i jego dalekosiężnych skutków (dojście do władzy NSDAP, rozkład porządku traktatowego Ligi Narodów, pośrednio też postępująca bez sprzeciwu międzynarodowego stalinizacja ZSRR, czystki itp.) Felietony Autora doczekały się szybko wydań książkowych (Moje walki nad Bzdurą, 1932, Heretyk na ambonie 1936, W beczce przez Niagarę 1936). Po II wojnie światowej Słonimski pisał do Szpilek, zaś od 1971 roku gościł na łamach Tygodnika Powszechnego. Krytykował konformizm, postawy snobistyczne oraz, jak już wyżej wspomniano, bezproduktywne skrajności niektórych awangardowych artystów.

Tworzył również dramaty: alegoryczno-ekspresjonistyczną Wieżę Babel (wyst. 1927 przez Schillera) oraz komedie satyryczne inspirowane G.B. Shawem (Murzyn warszawski 1928, Lekarz Bezdomny 1930, Rodzina 1933). W swych powieściach Torpeda czasu (1924) i Dwa końce świata (1937) kreślił katastroficzny obraz zagłady cywilizacji. Widać tu wpływ fantastyki naukowej H.G. Wellsa.

Rafał Marek

Literatura:
Lichański, s.v. Antoni Słonimski [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 373-374.
Loth, Antoni Słonimski, Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIX, wyd. el. https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/antoni-wladyslaw-slonimski
Pietrych, "Czarna wiosna" Antoniego Słonimskiego jako "poemat rewolucyjny", Prace Polonistyczne 47 (1991/1993), s. 207-231.

Antoni Słonimski – wiersze, utwory, twórczość

Epoka literacka: XX-lecie międzywojenne