Anatol Stern – biografia, wiersze, twórczość

Anatol Stern (urodzony 24 października 1899 w Warszawie, zmarły tamże 19 października 1968) był poetą, dramaturgiem, prozaikiem, krytykiem literackim i filmowym a także autorem scenariuszy filmów.

Anatol Stern - biografia skrócona

Anatol Stern urodził się w Warszawie, w rodzinie zasymilowanych Żydów. Ojciec, Samuel Stern, był dziennikarzem, matka, Małgorzata z domu Lange, nauczycielką. Poeta zdał maturę w warszawskim Gimnazjum Rocha Kowalskiego. Od roku 1919 studiował polonistykę na Uniwersytecie Wileńskim, jednak studiów nie ukończył.

Anatol Stern był jednym z inicjatorów polskiego futuryzmu, w jego obronie podjął polemikę m.in. z Karolem Irzykowskim. Uczestniczył w skandalizujących wystąpieniach literackich (np. odczytywanie referatów antysemickich na zebraniu w siedzibie akademickiej organizacji syjonistycznej). W r. 1920, w związku z jednym z takich wystąpień został aresztowany pod zarzutem bluźnierstwa (miał je zawierać wiersz Uśmiech Primavery). Spotkało się to z protestami pisarzy, m.in. Stefana Żeromskiego, Leopolda Staffa, Juliusza Kaden-Bandrowskiego i Wacława Berenta. Ostatecznie sąd kasacyjny Sterna uniewinnił. Jeszcze w r. 1919 ukazał się poemat Nagi człowiek w śródmieściu oraz zbiór poezji Futuryzje.

Pisarz był współautorem i redaktorem ukazujących się w l. 1919-21 jednodniówek i manifestów polskich futurystów. Należały do nich: ulotka Tak z r. 1919, jednodniówka To są NIEBIESKIE PIĘTY, które trzeba pomalować (1920), napisana wspólnie z Aleksandrem Watem Gga z dadaizującym poematem Sterna Romans w Peru (również z r. 1920), Nieśmiertelny tom futuryz z r. 1921, a także wspólnie z Brunem Jasieńskim Nuż w bżuhu z r. 1921. W l. 1921-22 Pisarz zajmował się redakcją stawiającego sobie za cel integrację nurtów polskiej awangardy miesięcznika „Nowa Sztuka”. W r. 1924 ukazał się zaliczany do końcowej fazy rozwoju polskiego futuryzmu napisany wraz z Jasieńskim zbiór Ziemia na lewo.

Stern był także członkiem stworzonej przez rząd Rady dla Spraw Kultury Filmowej. Wybór jego szkiców i recenzji kinowych ukazał się jako Wspomnienia z Atlantydy w r. 1959. Oprócz tego, Anatol Stern stworzył kilkadziesiąt scenariuszy filmowych, m.in. wg. dzieł Stefana Żeromskiego (np. Przedwiośnie z r. 1928, Wiatr od morza z r. 1930), Andrzeja Struga (np. będący ekranizacją powieści Pokolenie Marka Świdy film Grzeszna miłość z r. 1929) i Wacława Sieroszewskiego (m.in. Na Sybir z r. 1930. Wiele scenariuszy powstało do produkcji komercyjnych, nie mających większych aspiracji artystycznych (np. adaptacje sensacyjnych i romansowych powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza albo Heleny Mniszkówny). Dochody z tworzenia scenariuszy filmowych znacznie poprawiły sytuację finansową Pisarza. Nazwisko Sterna pojawiło się aż 32 na afiszach reklamujących premiery filmowe kina II Rzeczypospolitej.

W r. 1926 autor Futuryzji pojął za żonę córkę warszawskiego adwokata Józefa Zeidenmana, Alicję. Wspólnie zajmowali się m.in. tłumaczeniem literatury rosyjskiej. Nie doczekali się potomstwa. W r. 1929 Stern opublikował katastroficzny poemat Europa. W r. 1930 został członkiem Polskiego PEN-Clubu. Trzy lata później, w r. 1933, ukazała się powieść Namiętny pielgrzym, zaś w r. 1938 wskazujący na odejście od poetyki futurystycznej tom wierszy Rozmowa z Apollinem. W r. 1934 cenzura skonfiskowała nakład krytycznego wobec otoczonego przez sanację kultem Marszałka poematu Piłsudski.

Po rozpoczęciu II wojny światowej, Stern opuścił Warszawę, ewakuując się na południowy wschód Polski. Wraz z żoną zamieszkali we Lwowie, już 22 września 1939 r. zajętym przez ZSRR. Pod koniec stycznia r. 1940 został wraz z Władysławem Broniewskim i innymi polskimi pisarzami aresztowany przez NKWD. Po uderzeniu niemieckim na Związek Radziecki latem r. 1941, przedostał się przez Kijów do Kujbyszewa. W r. 1942, po zawarciu układu Sikorski-Majski, wstąpił do Armii Polskiej generała Władysława Andersa. Wraz z jej oddziałami ewakuował się w r. 1942 do Iranu. W r. 1943 Pisarz zrezygnował ze służby i zamieszkał w Palestynie. Publikował tam utwory w przekładach na współczesny hebrajski (m.in. powieść Uczta w czasie dżumy. Rzecz o roku 1939 z r. 1946). Próbą rozrachunku z nazizmem była powieść Ludzie i syrena, wydana w Jerozolimie w r. 1944 (w PRL ukazała się dopiero w r. 1955).

Do Polski Anatol Stern wrócił w r. 1948. Zamieszkał w Warszawie. Niespełna rok później na odbywającym się w Szczecinie zjeździe ZLP socrealizm ogłoszono oficjalnie doktryną – wzorem wszystkich twórców działających w PRL. W okresie stalinizmu i socrealizmu Stern nie opublikował żadnej książki, jednakże nie był prześladowany przez władzę. Jego utwory własne, tłumaczenia i teksty użytkowe ukazywały się w czasopismach. Częstotliwość publikacji tego typu nasila się od r. 1954 (przypomnijmy, że w r. 1953 zmarł Stalin).

Autor Europy publikował m.in. w „Kuźnicy”, „Odrodzeniu”, „Nowinach Literackich”, „Po Prostu”, „Nowej Kulturze” oraz „Przeglądzie kulturalnym”. W połowie l. 50 pracował jako kierownik literacki powstałego w r.1955 Zespołu Filmowego „Iluzjon”. Zajmował się także dziejami futuryzmu i życiem francuskiego poety polskiego pochodzenia Guillaume’a Apollinaire’a. Przekładał literaturę rosyjską i francuską, m.in. wiersze Władimira Majakowskiego. Po nastaniu „odwilży” za czasów Władysława Gomułki, ukazał się zbiór Wiersze i poematy. Również w r. 1956 Stern został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. W r. 1964 ukazał się zbiór Widzialne i niewidzialne oraz szkice literackie Poezja zbuntowana.

Anatol Stern zmarł w Warszawie. Pochowano go na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Już post mortem, w r. 1969, wydana została monografia Bruno Jasieński, rok później ukazały się Historie z innych wymiarów i Alarm nocny, a w r. 1973 studia Dom Apollinaire’a. Rzecz o polskości i rodzinie poety.

Anatol Stern: „Intelektualizm – to sadyzm psychiczny”

Wczesne lata

Anatol Stern przyszedł na świat 24 października 1899 w Warszawie, Był synem Samuela Sterna, dziennikarza, redaktora tygodnika „Izraelita”, i Małgorzaty de domo Lang. Matka była z zawodu nauczycielką, zmarła gdy Pisarz miał 36 lat, w r. 1935.

Gdy Samuel Stern opuścił rodzinę i wyjechał do Australii, wychowaniem syna zajęła się matka. Mieszkali przy ul. Siennej 27/9. Właśnie ten adres podawało później jako adres redakcji kilka druków futurystycznych. Adres z dzieciństwa stał się także, jak przypomina choćby Andrzej K. Waśkiewicz, (s.v. Anatol Stern [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XLIII, s. 455) jednym z motywów pojawiających się w późnych, mających charakter w dużej mierze refleksyjny, wierszach autora Futuryzji.

Przyszły pisarz uczył się w Warszawie. Maturę zdał w r. 1918 w prywatnym Gimnazjum Rocha Kowalskiego. Zaprzyjaźnił się tam z Aleksandrem Watem, który wspominał, że „w ósmej klasie [gminazjum] Stern pisał wildowskie [inspirowane Oscarem Wildem – RM] sonety o krawatach” (A. Wat, Coś niecoś o Piecyku. Brulion [w:] Ciemne świecidło, Paryż 1968, s. 233 za: A. K. Waśkiewicz, „Irrealna gwiazda”: o poezji Anatola Sterna, Pamiętnik Literacki 70/4 (1979), s. 166).

Nowy świat tu i teraz

Również w r. 1918 autor Uśmiechu Primavery rozpoczął działalność w polskim ruchu futurystycznym. Wraz z Aleksandrem Wattem pod koniec r. 1918 lub na początku r. 1919 wydał ulotkę Tak (o ile wiemy nie zachował się ani jeden egzemplarz). Jak pisał Wat we Wspomnieniach o futuryzmie, „była [to] mała ulotka na błękitnym papierze (…). Przypominam sobie tylko jedno zdanie: „owrzodziałe słupiska [nawiązanie do żony Lota ze Starego Testamentu? -RM] tomaszowej niewiary”. (…) Była naszpikowana symbolami, głosiła bezwzględną aprobatę dzisiejszości” (A. Wat, Wspomnienia o futuryzmie, „Miesięcznik Literacki” 2/1930, s. 71 za: A.K. Waśkiewicz, Czasopisma i publikacje zbiorowe polskich futurystów, Pamiętnik Literacki 74/1 (1983), s. 31-79).

8 lutego r. 1919, i tym razem wspólnie z A. Watem, Stern urządził w sali koncertowej Hermana i Grossmana przy Mazowieckiej 16 pierwszą w stolicy manifestację futurystyczną „Wieczur podtropikalny użądzony przez białych Mużynów”. W ten sposób zainaugurowana została działalność warszawskiego ośrodka polskiego futuryzmu. Kolejne imprezy urządzane przy współudziale Anatola Sterna miały cechy prowokacji obyczajowej. Przykładowo, na wieczorze zorganizowanym przez Koło Polek w należącej to Towarzystwa Higienicznego sali przy ul. Karowej 31 odczytywano obsceniczne poezje, zaś na wieczorze w syjonistycznej organizacji studenckiej Strzecha Akademicka futuryści – sami pochodzenia żydowskiego - wygłaszali antysemickie referaty.

Od początku r. 1919 Anatol Stern brał także udział w spotkaniach poetyckich urządzanych wraz z przyszłymi Skamandrytami (grupa znajdowała się jeszcze in statu nascendi) w podziemnych pomieszczeniach Hotelu Europejskiego, przede wszystkim w słynnej kawiarni poetyckiej „Pod Picadorem” (od 1 II 1919 r. w formie Klubu Futurystów „Czarna Latarnia”). Już w kwietniu r. 1919 miała miejsce denuncjacja o odbywających się w podziemiach Hotelu Europejskiego zebraniach komunistycznych i rzekomym składzie broni. „Czarna Latarnia” musiała zakończyć działalność nim ją na dobre rozpoczęła.

Mimo niepowodzenia, Stern wraz z Janem Lechoniem, Jarosławem Iwaszkiewiczem i Antonim Słonimskim wystąpili w pierwszych dniach czerwca r. 1919 jako „neofuturyści” na zorganizowanym w Sali Towarzystwa Higienicznego wieczorze literackim. Aleksander Wat wskazywał, że w tym okresie Pisarz cechował się „zmysłem humoru i dobrego kawału łazikowskiego, co kontrastowało arcyzabawnie z jego pontyfikalnymi [czyli podobnymi do biskupich albo papieskich- RM] manierami i frazeologią” (za: A.K. Waśkowski, PSB, op.cit., s. 455).

W r. 1919 Stern publikuje przedstawiający somnambuliczną (lunatyczną) wędrówkę po piekle wielkiego miasta poemat Nagi człowiek w Śródmieściu. Również w r. 1919 ukazuje się będący pochwałą biologizmu, czynu i materii zbiór poezji Futuryzje. Trzeba w tym miejscu zaznaczyć, iż zbiór ten miał dwie wersje. W pierwszej znajdowała się m.in. reklama wspomnianego poematu Nagi człowiek…, w drugiej, będącej dodrukiem, znalazła się informacja o „wycofaniu [poematu] z obiegu” wraz z adnotacją iż „egzemplarze znajdujące się w prywatnym posiadaniu wykupuje autor” (za: A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 455). Nagiego człowiek w Śródmieściu Stern bardzo konsekwentnie pomijał we wszystkich ukazujących się w kolejnych latach wyborach jego twórczości.

Areszt za poezję

W r. 1919 przyszły autor Europy rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. 15 i 16 listopada 1919 r. wraz z Jerzym Jankowskim, Janem Lechoniem i Antonim Słonimskim brał udział w urządzonych w wileńskim Klubie Handlowca przy ul. Jagiellońskiej 10 wieczorach tzw. „futurzystów” pod nazwą „Rumak uśmiechnięty”. Podczas tych imprez Pisarz recytował m.in. wiersz Uśmiech Primavery z Futuryzji. To jego wersy stały się przyczyną poważnych problemów. Powróciwszy do stolicy, 11 XII 1919 r. Stern został aresztowany jako podejrzany o karane wówczas rozpowszechnianie utworu mającego cechy bluźnierstwa (chodziło o fragment Uśmiechu Primavery sugerujący kpiny z Matki Boskiej i Chrystusa: Kiwnie mi głową uśmiechnięta / Wystrojona Panna Święta (…) A na tacy złocistej / Z ukłonem Bożek, jak lokaj, (…) W kieliszku poda mi tokaj.”). Młody twórca znalazł się w wileńskim więzieniu na Łukiszkach. Przeciw aresztowaniu żywo zaprotestowali twórcy (oprócz Lechonia i Słonimskiego m.in. Wacław Berent, Juliusz Kaden-Bandrowski, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Staff i Stefan Żeromski). W „Skamandrze” 1/1920 wydrukowano protest zatytułowany „Oświadczenie w sprawie Anatola Sterna”.

Pisarz został osądzony w marcu r. 1920, sąd pierwszej instancji skazał go na rok więzienia. Jednak już w czerwcu tego samego roku Stern wyszedł na wolność, niebawem dodrukowując drugą składkę (w drukarstwie: arkusz składany po wydrukowaniu do pożądanego formatu) Futuryzji. Znajdowały się w niej m.in. informacje o pobycie w więzieniu i wierszach powstałych w celi. Zaskarżywszy wspomniane orzeczenie, Pisarz odpowiadał z wolnej stopy. 14 I 1922 został uniewinniony przez sąd kasacyjny (trzecią instancję).

Dwa lata wcześniej, w r. 1920, Anatol Stern opublikował na łamach pisma futurystów krakowskich „Formiści” (nr 6/1920) przekłady wierszy Sędziowie oraz Port Władimira Majakowskiego oraz Poematu Welimira Chlebnikowa. W tym samym czasie rozpoczęła się współpraca ze „Skamandrem”. Stern ogłaszał też wiesze kunsztowne, wersyfikacyjne, odpowiadające konwencją symbolicznego estetyzmu (Panthoum, Nuda królów, Ogrody, Odjazd, Miłość wstydliwa, Miłość Umierająca opublikowane na łamach „Kuriera Polskiego” a także Czasza miłosierdzia opublikowana w piśmie „Naród”). Jesienią r. 1920 do wydany został almanach-jednodniówka pod redakcją Pisarza i Stefana Kordiana Gackiego To są NIEBIESKIE PIĘTY które trzeba pomalować. Była to pierwsza znana nam publikacja warszawskiego środowiska futurystów (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 446). Warto podkreślić, że Stern zaprojektował również okładkę almanachu.

Cenzura i skandal

W grudniu r. 1920 Anatol Stern wraz z Aleksandrem Wattem wydali gga. I polski almanach poezji futurystycznej, dwumiesięcznik prymitywistów. W drukowanym fonetyczną ortografią almanachu znalazł się m.in. napisany przez Wata i Sterna manifest prymitywiści do narodów świata i do polski; towarzyszył mu cykl poezji Sterna Muza na czworakach. W r. 1921 Pisarz wydał, również wraz z Aleksandrem Watem, Nieśmiertelny tom futuryz (także w ortografii fonetycznej). Zamieścił w nim wiersze nimfy oraz arak i spacerujące. W utworach tych zwraca uwagę rozbicie dyskursywnego toku wiersza oraz mozaikowe zestawienie poszczególnych fragmentów. I gga, i Nieśmiertelny tom… zostały skonfiskowane przez cenzurę. Konfiskata nakładu gga miała miejsce 10 II 1921, przyczyną, przynajmniej de iure, formalnie, był brak rejestracji publikacji.

Drugi zbiór skonfiskowano półtora miesiąca później, 23 III 1921, tym razem zarzutem była „nieobyczajność”. W rzeczywistości, futurystyczne poezje Sterna dążyły do osiągnięcia formalnej wirtuozerii, wypełniały je wyszukane układy stroficzne. Były przy tym utrzymane w konwencji persyflażu i drwiny, umieszczając zarazem poezję w kontekście rewolty i anarchii. Wspominając po wielu latach nowatorstwo futuryzmu z l. 1920-1922, Aleksander Wat w liście do Pawła Śpiewaka, zwracał uwagę na „wyrafinowanie inteligentne [Sterna], [jego] chuligaństwo literackie, umysłowe, filozoficzne, czystą, bezinteresowną kpinę z poezji” (list do P. Śpiewaka z 24 XII 1965, cyt. za: A.K. Waśkiewicz, PSB, op.cit., s. 466).

Świat artystycznej awangardy

Również w r. 1921 futuryści warszawscy rozpoczęli współpracę z futurystami z Krakowa. 10 i 11 III 1921 r. urządzono wieczór poetycki w Łodzi, Wzięli w nim udział oprócz Wata i Sterna m.in. Bruno Jasieński i Stanisław Młodożeniec. 10 VI, w Zakopanem, w Sali „Morskie Oko” zorganizowano wieczór Witkacego, Jasieńskiego, Sterna i Wata. Właśnie podczas tej imprezy Pisarz został spoliczkowany przez Jana Lechonia, zaś wśród publiczności doszło do antyżydowskiej szarpaniny i awantur. Konieczna okazała się interwencja policji.

W wydanej 11 VII 1921 r., zredagowanej przez Bruna Jasieńskiego Jednodńuwce futurystuw ukazał się wiersz Sterna Poezja źemi, któremu towarzyszyła autokrytyka Ja o sobie. Kolejne wydawnictwo ruchu, Nuż w bżuhu, 2 jednodńuwka futurystuw z listopada r. 1921, Jasieński i Stern przygotowali do druku wspólnie. Znalazł się w niej odpowiadający programowi poetyckiego nonsensu wiersz Kosmiczny nos, zbliżony do poetyki dadaistycznej utwór ½ godziny na zielonym bżegu oraz kreśląca obraz rewolucji anarchistycznej Rewolucja ćała.

O ile wiemy, pod koniec r. 1921 Stern wydał wraz z Aleksandrem Watem naśladujący krążące wówczas wśród ludności druki antysemickie, odpowiadający postulatowi poetyki skandalu, humorystyczny utwór Żydek-literat. (Zasmarkander i futurojojny). Satyry, piosenki i kuplety. Ocalał zaledwie jeden egzemplarz(przynajmniej tak wskazują katalogi bibliotek), znajdujący się obecnie w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie.

W tym samym okresie Stern (z początku wraz z Jarosławem Iwaszkiewiczem) redagował w rodzinnym mieszkaniu przy Siennej pismo futurystyczne „Nowa Sztuka”. Publikowali w nim najwybitniejsi przedstawiciele awangardy, m.in. Jasieński, Leon Chwistek, Tytus Czyżewski, Tadeusz Peiper czy Aleksander Wat. W pierwszym numerze „Nowej Sztuki” Pisarz opublikował Wstęp od redakcji oraz dwa wiersze (Skaczące reflektory świata i Wniebowstąpienie). W kolejnym numerze ukazał się m.in. wiersz Anielski cham.

Na początku l. 20 powstała sztuka Fabrykant torped albo ucieczka serca. Bufonada w 4 aktach. Opublikowano ją po wielu latach na łamach pisma „Dialog” (nr 7/1975). Był przekładana na angielski, czeski, francuski i niemiecki. Premiera odbywał się dopiero w r. 1982, w działającym w stolicy Czech Eksperymentalnym Studiu Dramatycznym „Lampa”. W r. 1998 adaptację teatralną Fabrykant torped, czyli właściciel zbyt dużego serca przedstawił w Warszawie kabaret literacki Uśmiech bez kota (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 456).

„Nowa Sztuka” upadła już w r. 1922. W związku z tym kolejne wiersze Pisarza ukazywały się w kierowanej przez Tadeusza Peipera „Zwrotnicy” (Barbarzyński dzień w nr 3/1922, Przemiany w nr 4/1923). W latach 1922-1923 Stern prowadził na łamach „Skamandra” rubrykę filmową, ogłaszał także artykuły o współczesnym teatrze polskim. W nr 253/1923 „Głosu Polskiego” opublikował oceniający krytycznie „Teatr” Stanisława Ignacego Witkiewicza tekst Wyzwolenie czy zabójstwo teatru (zob. replikę Odpowiedź Anatolowi Sternowi… w piśmie „Almanach Nowej Sztuki” nr 2/1924).

W r. w r. 1922 Stern został członkiem założonego dwa lata wcześniej z inicjatywy Stefana Żeromskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich, w r. 1949 przekształconego w Związek Literatów Polskich (ZLP).

W r. 1923 Anatol Stern był kierownikiem literackim otwartego 2 V 1923 r. Teatru Nieprawdopodobieństw Niebieski Młyn. W tym samym czasie miał miejsce epizod współpracy Sterna (wraz m.in. Brunonem Jasieńskim i Aleksandrem Watem) z komunistyczną „Nową Kulturą” redagowaną przez twórcę nawiązującej do poglądów Nietzschego idei tzw. „religii bezpańskiej” Jana Hempla i ważnego ideologa Komunistycznej Partii Polski Jerzego Herynga. W r. 1924 w kontrolowanym przez komunistów wydawnictwie Książka wraz z Jasieńskim Pisarz opublikował tom poezji Ziemia na lewo. Sami autorzy scharakteryzowali publikację jako „pierwszy u nas tom poezji poświęcony człowiekowi masy, temu ukrytemu podmiotowi dziejów” (cyt. za: A.K. Waśkiewicz [w:} PSB, op.cit., s. 456).

W r. 1924 autor Futuryzji nakładem redagowanego przez Gackiego pisma „Almanach Nowej Sztuki” wydał swój pierwszy obszerniejszy zbiór wierszy Anielski cham. Na łamach Almanachu… w r. 1924 publikował kolejne wiersze oraz tłumaczenia poezji francuskiej (G. Apollinaire, M. Jacob). W nr 1/1925 ukazała się polemika Kilka słów o moich krytykach. 16 II 1924 wydana została przygotowana wraz z Jasieńskim jednodniówka Awangarda. Dwutygodnik Literacki. Pisarz atakował w niej Karola Irzykowskiego za tekst Likwidacja futuryzmu („Wiadomości Literackie” 5/1924). Polemiką z poglądami Irzykowskiego był też artykuł Maszyna jako ideał sztuki dzisiejszej a przesądy estetyczne („Głos Polski” 196/1924).

Druga połowa lat 20.

W r. 1925 Stern wszedł w skład redakcji efemerycznego (ukazało się kilka numerów) czasopisma „Wiadomości Filmowe”. Przez dwa lata, do r. 1927 kierował redakcją pisma Kino-Film. Od r. 1926 do 1928 uprawiał krytykę filmową w Wiadomościach Literackich (rubryka Kurier kinowy). Na temat kinematografii Pisarz wypowiadał się także w „Ekranie i Scenie” (1925-26, rubryka Tydzień Filmowy) oraz w „Echu Warszawy” (np. tekst Czy możemy uratować ginący przemysł filmowy? z nr 57/1926).

W r. 1926 w lubelskim piśmie „Reflektor” ukazał się poemat katastroficzny Europa. W r. 1929, w Warszawie utwór ten wydano osobno, z przedmową pióra Jana Nepomucena Millera i ilustracjami Mieczysława Szczuki. Tekstowi polskiemu towarzyszył przekład francuski. Europa otrzymała nagrodę na Międzynarodowej Wystawie Książki Nowoczesnej urządzonej w Paryżu w r. 1931, w r. 1962 została przełożona na angielski, a w r. 1982 na niderlandzki. Poemat stał się także bazą dla opracowanego przez Franciszkę i Stefana Themersonów scenariusza filmowego. W l. 1931-32 powstał krótkometrażowy, niemy film Europa, zaginiony po r. 1939. Zachował się jednak scenopis, fotografie oraz wspomnienia. Dzięki temu powstał Europa II zrealizowany przez Piotra Zarębskiego w r. 1988. Wiersz Sterna recytuje w nim Michał Pawlicki. W r. 2019 Instytut Pileckiego odnalazł zagrabioną przez Niemców z Paryża w r. 1940 kopię filmu znajdującą się w berlińskim Bundesarchiv.( „Europa” (notatka informacyjna), Filmoteka Narodowa – Muzeum Sztuki Filmowej, https://www.iluzjon.fn.org.pl/filmy/info/5611/europa.html (dostęp: 3.06.2024)).

W r. 1926 Pisarz ożenił się z tłumaczką, publicystką i autorką książek dla dzieci, córką warszawskiego adwokata Józefa Zeidenmana, Alicją (1905-1993). Nie mieli potomstwa. Alicja pisywała m.in. do rubryki Kino wychodzącego po polsku tygodnika żydowskiego „Ewa” (nr. 5 i 7/1928). Na łamach „Ewy” opublikowała też romans Ciała się oddalają (nr 18-23/1931). Pod pseudonimem publikowała powieści sensacyjne, np. Królową giełdy, Mordercę kobiet, Krwawe miliony (A.K. Waśkiewicz, s.v. Alicja Stern [w:] PSB, XLIII, s. 454). Alicja Stern została zapamiętana jako sobą dowcipna, a przy tym ekscentryczna, Pisarz poświęcił jej wiersz powstały w okresie pobytu w Palestynie Zasady (wydany dopiero w r. 1986), dedykował Wiersze i poematy z r. 1956. Do Alicji Stern nawiązuje fraszka Tuwima „Muzo bądź mi wierna./ Wolę Alicję niż wiersze Sterna…”, Jerzy Korczak określił ją „jedną z ostatnich obywatelek świata wyobraźni” (za: Aram Stern, Awangardowa gwiazda – Anatol Stern. Część IV/ Akty w PRL-u, tekst z 28 VI 2019 r., http://menazeria.eu/8,przejazd.html?artykulID=1057 (dostęp: 3.06.2024)).

W r. 1927 ukazuje się dedykowany matce zbiór poezji Bieg do bieguna. Znajduje się w nim m.in. Europa. Zachwycenie światem i biologizm ustępują miejsca katastroficznym wizjom, ideom socjalistycznym (wiersz Maj robotniczy) oraz pacyfistycznym (Dzień Żołnierza Nieznanego). W zbiorze można dopatrywać się próby syntezy elementów ideologii marksistowskiej i doktryny katolickiej czy chrześcijańskiej. Również w r. 1927 Stern opracowuje pierwszy polski wybór wierszy Majakowskiego. Nadal interesuje się filmem: wraz z Leonem Brunem i Józefem Rosenem redaguje Katalog Wystawy Fotokinematograficznej w Warszawie (8 IX-3 X 1927). Z okazji wystawy urządzonej 10 marca 1928 r., w almanachu futurystycznym Salon modernistów ukazuje się dedykowany Tytusowy Czyżewskiemu wiersz Samotni.

W świecie kina

Od r. 1928 do 1931 Poeta należał, wraz z Karolem Irzykowskim i Andrzejem Strugiem do utworzonej przez rząd Rady dla Spraw Kultury Filmowej. Od r. 1928 aż do wybuchu wojny był autorem lub współautorem scenopisów i scenariuszy do ok. 40 filmów, m.in. ekranizacji powieści Stefana Żeromskiego Przedwiośnie (wraz z Andrzejem Strugiem, 1928), Wiatr od morza (z Wacławem Sieroszewskim, 1930), Wierna rzeka (1936). Od r. 1928 do 1930 autor Uśmiechu Primavery zajmował się także redakcją i stale publikował w dwutygodniku „Kino.Teatr”. Był także współpracownikiem prasy filmowej („Kino dla Wszystkich”, „X Muza”, „Świat Filmu”, „Wiadomości Filmowe”). Wspólnie z Wacławem Sieroszewskim i Henrykiem Szaro Stern stworzył scenariusz filmów Na Sybir z r. 1930 oraz Rok 1914 (1932). Z Leo Belmontem napisał scenariusz do Uwiedzionej (1931).

Warto wiedzieć, że podobnie jak gros produkcji kinematograficznej okresu międzywojennego, poszczególne filmy miały zwykle charakter czysto komercyjny, a ich poziom artystyczny był niski. Mimo to, właśnie dzięki nim Stern uzyskiwał dochody pozwalające na utrzymanie samochodu z szoferem (!), a przede wszystkim prowadzenie bogatego życia towarzyskiego (A. K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 457).

Ostatnia dekada II Rzeczypospolitej

Od r. 1930 autor Biegu do bieguna był członkiem Polskiego PEN-Clubu. W r. 1932 zaczął pracować jako kierownik działu kulturalnego „Kuriera Porannego”. Pismo to zorganizowało 4 października 1932 r. plebiscyt na „dziesięciu najwybitniejszych Polaków chwili obecnej”. 13 XI ogłoszono wyniki. Dzięki manipulacjom Pisarza, wskazywały one na znaczną popularność Bolesława Leśmiana. Mogło to wpłynąć ja jego wybór do Polskiej Akademii Literatury (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 457).

Lata 30. to również czas, w którym Anatol Stern zajął się twórczością prozatorską. Karol Irzykowski wysoko oceniał jego powieść Namiętny pielgrzym (1933, zob. tekst Irzykowskiego Bogom nieznanym w „Tygodniku Ilustrowanym” 32/1933). W r. 1933, na deskach warszawskiego Teatru Letniego wystawiono ukazującą w satyryczny sposób krąg „Wiadomości Literackich” komedię Szkoła geniuszów. Bardzo krytycznie ocenił ją Tadeusz Boy-Żeleński („Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 291/1933).

W tym samym okresie Stern tworzy poemat Piłsudski (por. też jego wiersz o Cesarzu Francuzów Genialny przechodzień ogłoszony w piśmie „Naród” nr 11/1921). Zastosowanie formy luźnych obrazów-sekwencji (nasuwających na myśl sztukę filmową) wraz z tonem zarówno patetycznego apelu, jak i inwektywy nawiązywało do młodzieńczych poezji Twórcy mających charakter społeczny. Poemat przeciwstawiał młodego Piłsudskiego – romantycznego rewolucjonistę, Piłsudskiemu – mimo woli „Polski dyktatorowi”, wyrażał przy tym nadzieję, iż Marszałek skieruje „rękę, która podniosła wolności polskie lewar” „na lewo”, stając się przywódcą „Polski pracy”. Nie powinno dziwić, że już w r. 1934 gotowy do druku tekst skonfiskowano. O ile wiemy, poemat nie został wydany, gdyż Stern przedstawił cenzurze wstępne, przeznaczone do korekty, odbitki szczotkowe (było to niezgodne z ówczesnym prawem), a po ingerencjach wycofał je z druku (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 457).

W l. 1933-1939 Stern współpracował z „Wiadomościami Filmowymi”, pisał przy tym szczególnie dużo scenariuszy filmowych, zwykle dla produkcji for profit (m.in. Młody las wg. sztuki Jana Adolfa Hertza, wraz z nim i Józefem Lejtesem, 1934 r.; Czarna perła wspólnie z Eugeniuszem Bodo (1934), Antek policmajster wraz z Konradem Tomem (Rumowieckim) i Emanuelem Szlechterem (1935 r.), Pan Twardowski wspólnie z Wacławem Gąsiorowskim (1936)).

Autor Rozmowy z Apollinem był także konsultantem do najsłynniejszego stworzonego w Polsce filmu w jidysz Der Dybuk w reżyserii Michała Waszyńskiego (1937). Publikował w prasie, do r. 1938 w „X Muzie”, do r. 1939 w „Świecie filmu”.

Anatol Stern napisał także scenariusze do kinowych adaptacji powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza: Znachor (1937), Profesor Wilczur (1938) oraz Ostatnia brygada z r. 1938. Opierając się na sztuce Henry’ego Bataille’a Maman Colibri stworzył scenariusz Drugiej młodości z r. 1938, a wg. dramatu Kamila Nordena (właściwie Jadwigi Migowej) scenariusz (wspólnie z Migową) filmu Moi rodzice rozwodzą się, również z r. 1938.

Ostatnimi zrealizowanymi przed wybuchem wojny filmami do scenariuszy z r. 1939 były Kłamstwo Krystyny na kanwie powieści Stefana Kiedrzyńskiego Dzień upragniony a także reżyserowane przez Michała Waszyńskiego U kresu drogi. Brakło czasu na realizację filmu Szczęście przychodzi, kiedy chce (adaptacja powieści Kamila Nordena).

Oprócz scenariuszy i publikacji dotyczących kina, w l. 30 Stern wraz z żoną Alicją zajmował się tłumaczeniami (wydana w r. 1935 powieść Aleksego Tołstoja Eksperyment inżyniera Garina oraz Jankes na dworze króla Artura Marka Twaina z r. 1936).

Poezje z drugiej połowy l. 30, pełne zwątpienia i rozgoryczenia, są świadectwem kryzysu artystycznego, którego istotą zdaje się być przemiana dawnego nowatora w retora (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 458, por. wiersze zebrane w tomie Rozmowa z Apollinem z r. 1938).

Czas wojny

30 VIII 1939 r. Anatol Stern wrócił do Warszawy z Kazimierza nad Wisłą. Wkrótce został wezwany do ewakuacji. Wraz z żona skierował się ku Równemu, następnie do Lwowa. Po drodze stracił skonfiskowany przez Wojsko Polskie samochód. We Lwowie został członkiem Komitetu Organizacyjnego Związku Pisarzy Lwowskich. Kilka miesięcy po rozpoczęciu okupacji radzieckiej, w nocy z 24 na 25 I 1940 Stern wraz z grupą pisarzy (m.in. Władysławem Broniewskim, Tadeuszem Peiperem, Wojciechem Skuzą i Aleksandrem Watem) aresztowany przez NKWD. Miało to miejsce w restauracji Aronsona. Zwolniony, już we wrześniu r. 1940 został kierownikiem wydziału teatralnego lwowskiego Domu Kultury Ludowej. Wraz z aktorem i pisarzem Józefem Prutkowskim (Nachtem) i reżyserem teatralnym Wiktorem „Larissą” Domańskim zorganizował w tymże domu, na początku r. 1941 polski teatr.

Stern był także członkiem działającej we Lwowie Komisji Repertuarowej. Zwróćmy uwagę, że po rozpoczęciu okupacji radzieckiej zupełnie zaniechał twórczości literackiej (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit, s. 458). Żona dzieliła jego losy: wraz z mężem zamieszkała we Lwowie; była też obecna przy nocnym aresztowaniu w styczniu r. 1940.

Na Bliskim Wschodzie

Pod koniec czerwca r. 1941, gdy rozpoczynała się wojna niemiecko-radziecka, Sternowi udało dostać się do Kujbyszewa. Spotkał tam m.in. Władysława Broniewskiego. Pisarz został kierownikiem artystycznym teatru (por. poemat Lata wojny z r. 1945). W styczniu r. 1942 zaciągnął się do Armii Polskiej tworzonej przez gen. Władysława Andersa. W stopniu strzelca (szeregowego) pełnił służbę w oddziale sanitarnym i materiałowym oraz w referacie propagandowym. 22 III 1942 r. ewakuował się do kontrolowanego przez Wielką Brytanię Iranu. Wraz ze wspomnianym wcześniej Józefem Lejtesem pracował przy filmie dokumentalnym o szlaku bojowym Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich Od Latrum do Gazali z r. 1943 (tytuł pierwotny: Od Homs do Tobruku).

Jako żołnierz Armii Polskiej, autor Europy powrócił do pisania (m.in. utwory humorystyczne, satyra personalna, np. wiersz o Józefie Czapskim). Tworzył także piosenki patriotyczne (Piosenka o morzu, Prosta piosenka, Sercem przy Warszawie). W r. 1942 opublikował wiersze patriotyczne, m.in. dedykowane Władysławowi Broniewskiemu Spotkania (na łamach londyńskich „Wiadomości polskich politycznych i literackich” nr 8/1942), Droga (w piśmie „Ku wolnej Polsce” 17/1942) oraz Miasto Warschau (w ukazującym się w Tel Awiwie „Głosie Polskim” 8/1942).

Po ponad roku od ewakuacji z ZSRR, Stern zdecydował się wystąpić z Armii Andersa. Działo się to w na terenie brytyjskiego mandatu w Palestynie, uzasadnieniem miały być prześladowania polityczne i rasowe (antysemityzm). Pisarz wraz z żoną osiadł w Palestynie. Był członkiem Zarządu Centrum Propagandy Kultury Polskiej na Środkowym Wschodzie. Oprócz tego, współpracował z ukazującym się w l. 1944-47 „Biuletynem Wolnej Polski” Romualda Gadomskiego. Był to proradziecki organ Związku Patriotów Polskich na Środkowym Wschodzie.

Po polsku i po hebrajsku

W trakcie pobytu w przyszłym Izraelu, Stern tworzy liczne utwory prozą i sztuki teatralne (m.in. Historia o żołnierzu. Poemat sceniczny (na tle pomysłu C.F. Ramuza z r. 1943, wydane po raz pierwszy w Tel Awiwie pt. Opowieść o Żołnierzu i Diable). Ok. r. 1944 powstaje powieść – rozrachunek z nazizmem Ludzie i syrena (wyd. w Warszawie w r. 1955, przekład na hebrajski opublikowano już w r. 1944). W r. 1944 ukazał się, także w przekładzie hebrajskim, nigdy niewydany po polsku zbiór opowiadań Nad błękitnym Kinereth. Z r. 1944 pochodzi ponadto powieść Uczta w czasie dżumy, wydana w r. 1946 w tłumaczeniu na hebrajski autorstwa S. Melcera. Stern pisze również sztuki teatralne, m.in., niewydaną i niewystawioną Rodzinę Wanderer oraz Przyszedł człowiek w nocy z ok. 1945, wydaną w przekładzie na hebrajski pióra S. Melcera w r. 1947, w Tel Awiwie, a także opartą na powieści Szaloma Asza Warszawę (niewydana, nieinscenizowana). W r. 1961, w Teatrze Rozmaitości w Warszawie jako Noce królewskie wystawiono powstałą w r. 1946, niewydaną sztukę Ester i król Ahasver. Feeria dramatyczno-komediowa.

Oprócz tego, Poeta stworzył scenariusz i scenopis do filmu Stworzenie ziemi z r. 1946, opowiadającego o kibucu Bet Haarva. W „Biuletynie Wolnej Polski” opublikował m.in. fragment powieści Zmierzch w Tyberiadzie (w rocznicę Powstania w Getcie Warszawskim, nr 14/1947). O walkach osadników żydowskich z palestyńskimi Arabami opowiada poemat z r. 1948 Ziemia i krew.

Powrót do kraju

W lutym r. 1948 Anatol Stern wraz z żoną Alicją opuścił Palestynę. Na pokładzie statku „Kedma” popłynął do Genui. Pomoc polskiego attaché kulturalnego przy ambasadzie RP we Włoszech, pisarza Romana Brandstaettera, pozwoliła na kilkutygodniowy pobyt w Rzymie (por. poemat z 1950 r. Wiosna w Italii). W kwietniu r. 1948 autor Rozmowy z Apollinem na zaproszenie wytwórni kinematograficznej „Film Polski” powrócił do Warszawy. Zamieszkał w Hotelu Bristol, następnie pomieszkiwał w wynajętych pokojach. W r. 1950 wprowadził się wraz z żoną do jednopokojowego mieszkania przy ul. Krakowskie Przedmieście 57/3.

Ze względu na zmiany polityczne i gospodarcze, wznowienie współpracy ze studiami filmowymi na warunkach podobnych do tych sprzed r. 1939 okazało się bardzo trudne. Nie doczekał się realizacji także scenariusz filmu o Koperniku. W l. 1948-9 Stern publikował jednak szkice poświęcone literaturze w „Dzienniku Polskim”, na łamach „Nowin Literackich” oraz w piśmie „Film”.  W r. 1948 stworzył wydany dopiero w r. 1955 zbiór opowiadań dla najmłodszych czytelników Maleńki człowieczek z Wielkiej Doliny.

Nowe realia

W latach 40. i pierwszej połowie l. 50. źródłem dochodów Pisarza były przede wszystkim przekłady i sztuki teatralne. Wraz z Magdaleną Samozwaniec Stern pisze komedię Ich Troje (premiera w r. 1949, w Teatrze Objazdowym Adama Brodzisza). W r. 1952 Teatr Ziemi Pomorskiej w Toruniu wystawia nagodzoną w r. 1949 (w Konkursie ZLP) i w 1951 (nagroda ministerialna) sztukę Pani Dulska na rozdrożu z r. 1949. W r. 1950 powstają niewydane dramaty Jubileusz oraz Wroga siła. Również w r. 1950 autor Futuryzji pisze wystawionych dwa lata później w Warszawie Górników.

W r. 1949 powstała adaptacja teatralna powieści Nowe przygody Szwejka M. Słobodskiego (premiera w krakowskim Teatrze Młodego Widza). W r. 1950 ukazał się przekład Baśni włoskich Maksyma Gorkiego oraz dokonane wraz z żoną tłumaczenie Stanów nie za bardzo zjednoczonych Wladimira Poznera. W r. 1954 wydano przekład szkicu krytyczno-historycznego Aleksandra Groszewa Postać człowieka radzieckiego na ekranie. W r. 1952 Stern redagował edycję Poezji preromantyka, potem romantyka, rosyjskiego Wasilija Żukowskiego.

Publikowane w dobie stalinizmu i socrealizmu wiersze Pisarza podejmowały typowe wówczas tematy tzw. walki o pokój (np. Śpiew nocą z wydanego w r. 1950 tomu Pisarze walczą o pokój) oraz przyjaźni z ZSRR (czyli jednej z form zawoalowanej sowietyzacji, np. wiersz Przyjaźń opublikowany w „Nowej Kulturze” 46/1951). Towarzyszyły temu poezje o zagospodarowaniu Pomorza Zachodniego, Dolnego Śląska itp. (Ziemia odzyskana w „Nowej Kulturze” 41/1952). Podobnie jak inni pisarze, Stern tworzył także panegiryki (np. Bolesław Bierut na łamach „Gazety Krakowskiej” 15/1952, Lenin w Poroninie opublikowany m.in. w „Głosie Koszalińskim” 17/1954).

Utwory satyryczne autora Europy ukazywały się w „Szpilkach” (np. Do muzy socjalistycznej w nr 30/1954 oraz Do schematyka z nr 44/1954). Co ciekawe, w wierszu Ballada o klownie rzecznikiem rzesz pokrzywdzonych stał się Charlie Chaplin. Nie została wystawiona ani wydana powstała w tym samym okresie sztuka Aktorzy. W piśmie „Teatr” (nr 19/1954) ukazał się artykuł Sterna Ciekawostki teatralne (Z teki dramaturga).

Pisarz nadal zajmował się przekładami, m.in. z Aleksandra Puszkina (Bracia rozbójnicy, Miasteczko, Rusałka) oraz Maksyma Gorkiego (O maleńkiej wróżce i młodym pasterzu). Brał udział w redakcji zbiorów tłumaczeń wierszy Majakowskiego (Wybór satyr wydany w r. 1955 oraz Młodym z r. 1956). Przygotował także przedmowę do zbioru przekładów aforyzmów, sentencji i przysłów ludów Azji Pokój to ryz, a wojna – głód Remigiusza Kwiatkowskiego, również z r. 1955.

Oprócz tego, powstawały dramaty (niewystawiona i niewydana jednoaktówka Zatarg o Baśkę, sztuka fantastyczna Pan Zagłoba przyjechał opublikowana w „Przewodniku Świetlicowym” 1/1956). W l. 1955-56 Stern kierował Zespołem Filmowym „Iluzjon”

W połowie l. 50. władze przydzieliły Poecie większe, dwupokojowe mieszkanie przy Służewskiej 2/5. W r. 1955 Stern wyjechał na stypendium do Związku Radzieckiego. Gościł m.in. w Moskwie. Spotkał się tam z wdową po Brunie Jasieńskim Anną Bierzin. Właśnie od niej otrzymał kopię listu z radzieckiej prokuratury informującego o tzw. rehabilitacji Twórcy straconego w czasie czystek stalinowskich.

Za czasów Władysława Gomułki

Ze względu na dość dużą liczbę publikacji (zw. adaptacje i przekłady oraz teksty użytkowe), można mniemać, że pierwszej połowie lat. 50, u schyłku stalinizmu, Stern był twórcą liczącym się, aprobowanym przez PZPR. W rzeczywistości, jak zaznacza np. Andrzej K. Waśkiewicz (PSB, op.cit., s. 460), autor Ludzi i syreny znajdował się wówczas na marginesie życia literackiego. Zmiana, podobnie jak w przypadku tak wielu innych wybitnych i utalentowanych twórców, nastąpiła ok. r. 1956. Właśnie wtedy ukazał się opatrzony wstępem Juliana Przybosia wybór powstałych już pod II wojnie światowej tekstów Sterna pt. Wiersze i poematy.

Również w r. 1956 Pisarz został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Niewiele później, bo w r. 1957 ukazał się dedykowany żonie Alicji, retrospektywny tom poezji Wiersze dawne i nowe. Twórca włączył doń zmodyfikowaną wersję poematu Piłsudski (nowe wątki, ostrzejsza krytyka Marszałka). Podkreślmy w tym miejscu, iż Wiersze dawne i nowe znawcy przyjęli burzliwie. Józef W. Zięba krytykował retusze poszczególnych utworów wprowadzone przez Sterna (zob. recenzję Futuryzm z retuszem, „Kamena” 12/1957, s. 18). Antoni Słonimski, w r. 1957 prezes ZLP, napisał mocno krytyczny artykuł Ofensywa bezsensu („Nowa Kultura” 22/1957).

Co ciekawe, spór wokół Wierszy dawnych… stanowił w pewnej mierze kontynuację przedwojennych polemik Awangardy ze Skamandrytami (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit, s. 460). Sam Stern widział w nim zanegowanie znaczenia polskiego futuryzmu, a zatem zanegowanie wartości jego pracy twórczej, przynajmniej jej wielkiej części. Wobec tego, 17 VI 1957 Pisarz wniósł do Sądu Koleżeńskiego ZLP skargę. Po kilku rozprawach, 11 X 1957 r., sąd ów skargę oddalił (oddalił, a zatem rozpoznał merytorycznie i uznał za nieuzasadnioną, z przyczyn formalnych skarga byłaby odrzucona, zob. „Orzeczenie Sądu Koleżeńskiego przy ZG ZLP” ogłoszone w „Kamenie” nr 19/1957).

Konkursy, przekłady i nowe publikacje

Niezależnie od kontrowersji i polemik, dwa wspomniane tomy poezji sprawiły, iż Anatol Stern został przywrócony czytelnikom jako pisarz o szczególnie cennym i ważnym, nie tylko w perspektywie historii literatury polskiej XX wieku, dorobku (zob. zw. K. Wyka, Z lawy metafor, „Życie Literackie” 31/1957). Równolegle, Stern zaczął publikować nowe utwory. Ukazywały się one na łamach wszystkich niemalże ważniejszych pism literackich PRL. Oprócz tego, powstawała publicystyka i teksty krytycznoliterackie, zwłaszcza dotyczące ponownej oceny i docenienia dorobku futurystów.

Od r. 1957 autor Uśmiechu Primavery chętnie spotykał się z czytelnikami, prowadził m.in. dyskusję między poetami i krytykami zorganizowaną podczas poznańskiego Festiwalu Młodej Poezji (12 XI 1957 r.). Był również jurorem konkursów poetyckich urządzanych przez klub Hybrydy. W r. 1961 oraz w l. 1963-7 (zatem dopóki pozwalało zdrowie, zwłaszcza postępy cukrzycy), należał do jury Turniejów Poezji Społecznie Zaangażowanej o laur „Czerwonej Róży”. Zaznaczmy, że w r. 1957 Anatol Stern powrócił także do literatury dla dzieci (zbiory nowel Opowiadania starego szpaka oraz Zaczarowana grządka).

Wraz z Mieczysławem Jastrunem, Sewerynem Pollakiem i Adamem Ważykiem zajmował się edycją przekładów wierszy Majakowskiego, przygotował także wstęp do wydania Poezji tego pisarza. W r. 1959 wspólnie z tymi samymi współredaktorami Stern wydał Prozę, Poematy a także Utwory sceniczne Majakowskiego. Oprócz tego, w r. 1957 przełożył z rosyjskiego i przygotował do publikacji sztukę Bruna Jasieńskiego Bal manekinów („Dialog” 6/1957). Napisał także przedmowę do wydanej w r. 1957 powieści Jasieńskiego Palę Paryż.

Od 14 czerwca do połowy sierpnia r. 1957 Stern jako stypendysta Ministerstwa Kultury i Sztuki przebywał w stolicy Francji. Gromadził tam materiały do opracowania paryskiego etapu życia Bruna Jasieńskiego. Poszukiwał także świadectw polskiego pochodzenia słynnego poety, dramaturga i krytyka sztuki, twórcy terminu „surrealizm”, Guillaume’a Apollinaire’a czyli Wilhelma Apolinarego Kostrowickiego (zob. wydany przez Alicję Stern zbiór Dom Apollinaire’a. Rzecz o polskości i rodzinie poety). W trakcie wyjazdu stypendialnego Pisarz miał okazję spotykać się m.in. z przedstawicielem surrealizmu poetą Louisem Aragonem i pisarzem rumuńskim Tristanem Tzarą.

W r. 1959 do księgarń trafił zbiór opowiadań Zabawa w piekło oraz wybór recenzji filmowych i artykułów Wspomnienia z Atlantydy. Od r. 1959 ukazywały się też teksty Sterna, które miały uzasadnić teorię, iż dziadkiem Apollinaire’a był Napoleon (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 460).

Ok. r. 1960 Anatol Stern przełożył Misterium Buffo Majakowskiego (zostało wystawione w adaptacji scenicznej Jerzego Grotowskiego w opolskim Teatrze 13 Rzędów w r. 1960). W tym samym czasie Pisarz opracował i opatrzył wstępem pierwszy po r. 1945 wybór wierszy Bruna Jasieńskiego Utwory poetyckie. Powstają ponadto kolejne dramaty: wystawiony w r. 1959 w Teatrze Ziemi Opolskiej Cudotwórca oraz niewydana i niewystawiona Kałuża aniołów napisana ok. 1960 r. W r. 1961 w warszawskim Teatrze Komedia wystawiono przygotowaną przez Sterna adaptację Złotego cielaka Ilji Ilfa i Eugeniusza Pietrowa. Oprócz tego, powstał wydany w r. 1961 przekład Baśni Żukowskiego.

Ostatnie lata życia

W r. 1962 Anatol Stern znów przebywał na stypendium w Związku Radzieckim. W słynnej z uzdrowisk i śródziemnomorskiego klimatu Jałcie spotkał się z futurystą rosyjskim G. Pietnikowem. W r. 1963 odwiedził Bułgarię, następnie opublikował fragmenty poematu Mewy z Neseberu („Kamena” 8/1963). W tym samym czasie ukazały się kolejne zbiory przekładów z rosyjskiego (Mikołaj Asiejew Nadzieja. Wiersze wybrane z r. 1963 oraz Światło i inne wiersze Eugeniusza Winokurowa z r. 1964). Wraz z żoną przetłumaczył opowiadania Jurija Nagibina Nocny gość (1963).

W l. 1964-65 Pisarz po raz kolejny przebywał w ZSRR. Znaczenie i walory jego poezji potwierdził wydany w r. 1964 tom Widzialne i niewidzialne. Nawiązywał w nim do najwcześniejszych wystąpień futurystycznych, odwoływał się także do motywów genezyjskich (utwory Poezja jest jasnowidzeniem oraz Tworzenie wierszem). W zbiorze znalazły się też elementy autobiograficzne oraz przeczucie nadchodzącej śmierci (A.K. Waśkiewicz [w:] PSB, op.cit., s. 460). W tym samym okresie wydany został zbiór szkiców literackich dotyczących m.in. futuryzmu Poezja zbuntowana.

10 października 1964, na wniosek Jarosława Iwaszkiewicza, wówczas prezesa Zarządu Głównego ZLP, Rada Ministrów postanowiła przyznać Sternowi od 1 V 1965 rentę specjalną „z tytułu zasług własnych”. Wynosiła ona 2 500 zł na miesiąc. Przeciętne wynagrodzenie wynosiło w r. 1965 1867 zł miesięcznie (za Bazą Wiedzy ZUS).

W sierpniu r. 1965 Poeta na zaproszenie Związku Pisarzy Radzieckich jedzie na pięciotygodniowy pobyt w Jałcie. Stale ukazują się nowe szkice i wiersze, m.in. w „Życiu Literackim”, „Nowej Kulturze” (następnie „Kulturze” tzw. warszawskiej), we „Współczesności”.

Wydanie przekładów twórczości Majakowskiego wieńczy opracowana wspólnie z Sewerynem Pollakiem Liryka z r. 1965. Również w r. 1965, wspólnie z malarzem i krytykiem sztuki, członkiem grupy „Blok” Henrykiem Berlewim Stern redaguje zbiór esejów i wspomnień Mieczysław Szczuka.

W r. 1966 Anatol Stern znów wyjeżdża, tym razem na zachód i południe Europy (Austria, Włochy, Bułgaria). W podróżach tych towarzyszy mu żona. Rok później autor Rozmowy z Apollinem powraca do Francji. Publikuje także ilustrowany przez Franciszkę Themersonową wybór swych wierszy satyrycznych Z motyką na słońce.

Wychodzą kolejne przekłady: z Mykoły Bażana (Rozmowy serc. Wiersze wybrane) i Andrieja Wozniesienskiego (Antyświaty). W Teatrze Rozmaitości w Warszawie wystawiona zostaje komedia Rzeźnia, opublikowana w nr 2/1967 pisma „Dialog”. W roku 1968 wraz z Anną Kamieńską Stern przygotował antologię poezji bułgarskiej Ziemia gorąca.

W tym samym okresie Pisarz bez rezultatu starał się o zbiorowe wydanie swych wierszy. W liście z 27 sierpnia 1967 r. zwracał się o rekomendację do Juliana Przybosia. Żalił się: „… wydali swe rzeczy zbiorowe już bodaj wszyscy poeci XX-lecia międzywojennego (…) Ja jestem bodaj ostatni z niewydanych (…) Może mi wyznaczono w pewien sposób rolę „poete maudit”? [czyli poety przeklętego – RM]” (cyt. za: PSB, op.cit., s. 461). Edycja krytyczna Wiersze zebrane opracowana i opatrzona wstępem przez Andrzeja K. Waśkiewicza ukazała się dopiero w r. 1986, wcześniej, w r. 1979, wydano Poezje wybrane opracowane przez Krzysztofa Karaska.

W ostatnim okresie życia Anatol Stern był poważnie chory, Szczególnie wielkim problemem była zaawansowana cukrzyca. W lutym r. 1968 w stołecznym Domu Literata Pisarz wystąpił na swym ostatnim wieczorze autorskim. Wiersze czytała Elżbieta Barszczewska, słowo wstępne wygłosił Maciej Żurowski. Przez kilka kolejnych miesięcy r. 1968 Stern leczył się w szpitalach. Zmarł 19 X 1968 r. w Warszawie. Zgodnie z wnioskiem Zarządu Głównego ZLP, pochowano go 24 X na warszawskim Cmentarzu Powązkowskim, na koszt PRL (kwatera A-38 VIII 22). Przemówienia podczas pogrzebu wygłosili Kazimierz Wyka i Jerzy Zagórski. Niebawem, bo już w lutym r. 1969, Ministerstwo Kultury i Sztuki ufundowało nagrobek i płytę grobową.

Porządkowaniem spuścizny po Pisarzu zajmowała się Alicja Stern. Ułatwieniem były przeznaczone na ten cel stypendia ZLP. W r. 1969, zatem już post mortem, ukazały się ostatnie wiersze Pisarza (zbiór Alarm nocny opatrzony wstępem Ryszarda Matuszewskiego), zbiór miniatur literackich Historie z nieco innych wymiarów oraz monografia Bruno Jasieński. Wydano także zatytułowany Legendy naszych dni zbiór sylwetek literatów, m.in. Stanisława Przybyszewskiego, Leśmiana, Karola Irzykowskiego i Witkacego. W r. 1972 ukazał się zbiór szkiców literackich z lat 1921-1927 oraz 1946-1968 Głód jednoznaczności i inne szkice, również ze wstępem pióra Ryszarda Matuszewskiego. W r. 1999 powstał reżyserowany przez Tadeusza P. Króla film dokumentalny o Pisarzu (2 odcinek cyklu Futuryści, formiści, nowa sztuka zatytułowany Jankowski, Wat, Stern).

Spojrzenie na dorobek literacki Anatola Sterna

Poetyka buntu i rewolty

Najwcześniejsze znane nam utwory autora Rozmowy z Apollinem uderzają swą żywiołową dynamiką połączoną z brutalnością wyrazu (poemat Nagi człowiek w śródmieściu, zbiór Futuryzje, oba z r. 1919). Jak zauważa Jan Wojnowski, w wierszach tych pełno młodzieńczej bufonady, której towarzyszy kpiarski dowcip. To właśnie one stanowią tak charakterystyczną dla futuryzmu manifestację optymizmu i biologizmu. Ich bohaterem lirycznym Stern czyni człowieka wyzwolonego, wyemancypowanego z więzów tradycji i wszelkiej konwencji. Człowiek ten kieruje się naturalnymi instynktami, wiedzie swobodne życie wśród urbanistyczno-technicznej współczesnej cywilizacji (w mało zurbanizowanej i słabo uprzemysłowionej Polsce międzywojennej będącej głównie postulatem czy może jedynie poetyckim marzeniem na podobieństwo „szklanych domów” z Przedwiośnia).

Czesław Miłosz pisał, że w porównaniu z poetyką preferowaną przez „Skamandra”, z jego wyrażoną w pierwszym numerze pisma ze stycznia 1920 r. wiarą w „świętość dobrego rymu”, działający w Warszawie „futuryści (albo raczej dadaiści), jak Aleksander Wat albo Anatol Stern, którzy zabawiali się (…) słowami (…) wyzwolonymi od tyranii składni, byli zbyt dziwaczni. Poeci Skamandra dobrze odpowiadali na zapotrzebowani[e] publiczności” (Historia literatury polskiej, Znak, Kraków 2010, s. 446). Miłosz uważał, iż „[b]unt futurystów przeciwko ustalonym regułom, zarówno ortografii, jak i polityki, był chaotyczny i nieuporządkowany; niektórzy z nich przekształcili go w coś w rodzaju emocjonalnego marksizmu i pochwałę rewolucji rosyjskiej. Tak było w przypadku Brunona Jasieńskiego, który po swym pierwszym tomiku, „But w butonierce” skierował się ku poezji społecznego protestu” (Historia…,op.cit., s. 458-9).

Twórcza ewolucja

Jan Wojnowski podkreśla, że wątki anarchicznego buntu doczekały się konkretyzacji w nieco późniejszych utworach Sterna, świadczących o postawie radykalnego protestu światopoglądowego, społecznego i ideowego (zw. stworzony wspólnie z Brunem Jasieńskim programowy tom Ziemia na lewo z r. 1924 oraz skonfiskowany przez sanacyjną cenzurę poemat Piłsudski). Podobne idee i program protestu widać w zbiorach Anielski cham z r. 1924 oraz Bieg do bieguna z r. 1927. W tym ostatnim znalazł się poemat Europa – swoisty „głos futurysty rozczarowanego, (…) poety, który rezygnując z prób konstrukcji, [pragnie] przedstawić chaos wrażeń (…) [ „Europa” to] spektakl filmowy, [j]ego narrator zmierza ku syntezie, chce poszczególnym sekwencjom nadać wymiar symboliczny, (…) traktuje cywilizację jako przedłużenie funkcji ludzkiej ciała” (A.K. Waśkiewicz, „Irrealna gwiazda”: o poezji Anatola Sterna, Pamiętnik Literacki 70/4 (1979)). Nasuwa się tu na myśl współczesny nam transhumanizm, trzeba jednak mieć na uwadze, iż o ile np. Pieśń wysokiego zwycięstwa Sterna była manifestem cywilizacyjnego optymizmu, to Europa wyraża katastrofizm. Jest to jednak katastrofizm inny niż ten, który pojawi się w twórczości kolejnego pokolenia poetów, dekadę później. Cechuje go optymistyczna w swej istocie wizja ocalenia, wizja „wielkiej reakcji swobody”, „wyzwolonego serca człowieka” (zob. A.K. Waśkowski, „Irrealna gwiazda”…, op.cit., s. 177 i n.).

W przedmowie do wspomnianej nieco wyżej Ziemi na lewo jej autorzy zwrócili się ku „człowiekowi masy”, dopatrując się właśnie w nim ukrytego, na pozór niedostrzegalnego „bohatera dziejów”. Właśnie jemu autorzy Ziemi… pragnęli „wyśpiewać niespodziewane ameryki jego bujnej, skomplikowanej duszy”. Jednocześnie Stern i Jasieński atakowali „znienawidzonego burżuja” z jego kulturą i poglądami. Jak wskazywano we wstępie do Ziemi na lewo, chodziło o „burżuja konkretnego”, tego, który „zasłania nam świat wytartym banknotem swej gęby”, a także „burżuja jako abstrakcję, jego widzenie świata (…). Pragniemy nowej Polski – nie nowego sklepiku” [„sklepik” zdaje się nawiązywać raczej do drobnomieszczaństwa niż do burżuazji, bardziej odpowiadałoby to realiom polskim – RM].

Zbiór jest jednym z reprezentatywnych wystąpień naszego futuryzmu w końcowej fazie rozwoju. Widać tu przejście z fazy niszczycielskiej do etapu konstrukcji, (por. programowe hasło Rewolucji ćała Sterna: „mordują nudę / nowe dźeje” oraz apostrofę wskazującą na siłę napędową procesu przebudowy świata: „o cudowna praco dziesięciu twardych palców! / jak wulkan wciąż płodzący, jak szalejący heros/ jest każdy z was – toczących oporny ziemi walec” z Anielskiego chama, zob. A.K. Waśkiewicz, „Irrealna gwiazda…” op.cit., s. 172-175 oraz utwór Droga wysokiego zwycięstwa z r. 1926 (początkowo zatytułowany Pieśń wysokiego zwycięstwa z charakterystycznym pytaniem: „Czy czujesz swe ciało/ to, z którego wyrzuciłeś hydroplan i parowce/ (…) […] Największa rzecz jaką posiadasz:/ metafizyka budowania”).

W świecie poetyckiej tradycji

W r. 1938 ukazał się tom poezji Rozmowa z Apollinem. Można za Julianem Przybosiem dopatrywać się w nim znaków depresji ideowej i artystycznej Sterna (z takim poglądem można jednak polemizować poprzez wskazanie wierszy takich jak Atlantyda, Śmierć poezji czy też Głowa poety, por. np. A.K. Waśkiewicz, „Irrealna gwiazda”, op.cit., s. 180, bardzo ciekawa jest wizja miłości miłosiernej z wiersza Don Juan). Następuje zaskakujące prima facie zbliżenie Pisarza do form tradycyjnej liryki opisowej i refleksyjnej (por. zw. Wiersze i poematy z r. 1956 oraz wydany rok później wybór Wiersze dawne i nowe, w którym znalazł się cykl z okresu wojny Pod gwiazdami Wschodu). Miejsce dawnej witalistycznej fascynacji życiem we wszelkich jego biologicznym przejawach zajmuje rozrachunek z „obumarłymi równinami minionego czasu” (por. tomy Widzialne i niewidzialne z r. 1964 oraz Alarm nocny z r. 1970). Można tu mówić o swoistym procesie „klasycznienia”, determinowanym nie tyle wiekiem Twórcy, co jego sytuacją literacką i społeczną (zob. np. A.K. Waśkiewicz, „Irrealna gwiazda”: op.cit., s. 163-4, zwracający uwagę, że proces ten dotyczył pisarzy rozmaitych pokoleń i orientacji, m.in. Tadeusza Peipera, Adama Ważyka, Stanisława Jerzego Leca i Aleksandra Rymkiewicza). U Sterna, tak samo jak u innych twórców, okres okupacji (i radzieckiej i niemieckiej) oraz pierwsze lata PRL odróżniają się od lat poprzedzających (zatem czasów II Rzeczypospolitej) i od lat następnych, lat „odwilży” i względnej swobody (por. ibidem, s. 164). Kazimierz Wyka pisał, że poezja Sterna „przypomina dyptyk, a więc kompozycję o dwóch skrzydłach. Pierwsze to młodość poety, jej dorobek i miejsce dorobku tego na tle początków nowej polskiej poezji u progu drugiej niepodległości: [lata] 1918-1939. Drugie (…) skrzydło to aktualne, w ostatnich kilkunastu latach [Wyka pisał w l. 1968-9 – RM] narastające nowe tej poezji ukształtowanie, a więc ukształtowanie przynależne do rozwoju poezji polskiej w latach 1956 – 19?? (K. Wyka, Dwa skrzydła poezji Anatola Sterna [w:] A. Stern, Poezje (1918-1968), Warszawa 1969, s. 5, cyt. za: A.K. Waśkiewicz, op.cit., s. 164).

Oprócz poezji

W dorobku Anatola Sterna jako powieściopisarza szczególne znaczenie mają dwa utwory. Łączy się w nich sensacyjna fabuła z formą fantastycznej przypowieści filozoficznej. Pierwszy z nich, Namiętny pielgrzym z r. 1933 (pierwotny tytuł: Jeden z nas morderców), przedstawia daremne dążenia głównego bohatera do wewnętrznej niezależności i samookreślenia się w świecie totalitarnej przemocy i kolizji wartości. Druga powieść, wydana po raz pierwszy w Jerozolimie w r. 1944, w kraju zaś dopiero w r. 1955 (wyd. skrócone, wyd. rozszerzone w r. 1959) Ludzie i syrena to próba rozrachunku z ideologią nazistowską wpisana w rzeczywistość okupowanej przez III Rzeszę Grecji.

Podkreślmy, iż autor Anielskiego chama był twórcą bardzo wszechstronnym. W r. 1943 napisał balladową Opowieść o żołnierzu i diable (wyd. w kraju dopiero w r. 1959, w r. 1960 adaptacja sceniczna jako Idzie żołnierz borem, lasem). W r. 1959 ukazały się opowiadania Zabawa w piekło, a w r. 1970 fragmenty pamiętnikarskie i fabularne zawarte w zbiorze Historie z nieco innych wymiarów. Powstawały także wspomniane już w części biograficznej komedie i utwory dla najmłodszych.

Autor Europy był także interpretatorem i sui generis kronikarzem polskiego ruchu futurystycznego oraz awangardy literackiej i artystycznej II Rzeczypospolitej. Tworzył szkice, zarówno syntetyczne, jak i wspomnieniowe, a także portrety twórców francuskich, polskich i rosyjskich (zbiory Poezja zbuntowana z r. 1964 (w r. 1970 wyd. poprawione i rozszerzone), Legendy naszych dni z r. 1969 oraz wydany trzy lata później Głód jednoznaczności). Szczególną uwagę Stern poświęcił Brunowi Jasieńskiemu i Władimirowi Majakowskiemu (m.in. przekłady, wydanie pierwszego polskiego Wyboru poezji w r. 1927). Przypomnijmy, że Pisarz przez wiele lat prowadził badania dotyczące postaci Guillaume Apollinaire’a , przedstawiając między innymi hipotezę o jego polskim pochodzeniu (por. studia zawarte w zbiorze Dom Apollinaire’a. Rzecz o polskości i rodzinie poety z r. 1973). Stern pozostawił po sobie liczne przekłady, zwłaszcza z literatury rosyjskiej i francuskiej.

Na zakończenie wskażmy, iż Pisarz posługiwał się kryptonimami A.S., A.St., as, ast, -ast-, Ast, St., Sten. Pisząc wspólnie z Aleksandrem Watem używał kryptonimu Cezet.

dr Rafał Marek, 03.06.2024

Literatura:

Czesław Miłosz, Historia literatury polskiej, Znak, Kraków 2010.
Andrzej K. Waśkiewicz s.v. Anatol Stern [w:] Polski Słownik Biograficzny, vol. XLIII, IH PAN, Warszawa-Kraków 2005, s. 455-461.
Andrzej K. Waśkiewicz, s.v. Alicja Stern w:] Polski Słownik Biograficzny, op.cit.,, s. 454-5.
Andrzej K. Waśkiewicz, „Irrealna gwiazda”: o poezji Anatola Sterna, Pamiętnik Literacki 70/4 (1979), s. 163-190, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1979-t70-n4/ (dostęp: 3.06.2024).
Andrzej K. Waśkiewicz, Czasopisma i publikacje zbiorowe polskich futurystów, Pamiętnik Literacki 74/1 (1983), s. 31-79, https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej/Pamietnik_Literacki_czasopismo_kwartalne_poswiecone_historii_i_krytyce_literatury_polskiej-r1983-t74-n1/ (dostęp: 3.06.2024).
Marcin Wilk, Anatol Stern, tekst informacyjny, 2007-2021, https://culture.pl/pl/tworca/anatol-stern (dostęp: 3.06.2024).
Jan Wojnowski s.v. Anatol Stern [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 401-402.