Anna Achmatowa (Anna Andriejewna Gorienko, 1889-1966), przedstawicielka akmeizmu a następnie modernizmu, znana jako „dusza Srebrnego Wieku literatury rosyjskiej”, jest uznawana za najwybitniejszą poetkę rosyjską XX wieku. Była dwukrotnie nominowana do Literackiej Nagrody Nobla (1965, 1966); doktor honoris causa Uniwersytetu w Oxfordzie (1965), laureatka włoskiej nagrody Etna-Tauromina. Bywa porównywana z Safoną i Wolfgangiem Amadeuszem Mozartem. Jej twórczość stała się bazą dla sformułowania tez formalistów (Boris Eichenbaum, Wiktor Żyrmunski) oraz poglądów reprezentantów intertekstualizmu i poetyki semantycznej (tzw. nowsza semiotyka).
Anna Achmatowa - biografia skrócona
Anna Achmatowa, a właściwie Anna Andriejewna Gorienko urodziła się 23 czerwca 1889 r. w położonym pod Odessą kurorcie Bolszoj Fontan. Jej ojciec, Andriej Antonowicz Gorienko, był emerytowanym inżynierem okrętowym w stopniu kapitana, matka, Inna Erazmowna, pochodziła z rodziny szlacheckiej Stogowych. Od roku 1890 Gorienkowie żyli w Carskim Siole, Anna uczyła się w tamtejszym Gimnazjum Maryjskim. W roku 1905 jej rodzice rozwieli się, zaś przyszła poetka zamieszkała z matką na Półwyspie Krymskim. W roku 1907 ukończyła Gimnazjum Funduklejewskie w Kijowie, przez roku studiowała prawo, zaś w r. 1911 rozpoczęła studia na przeznaczonych dla kobiet Wyższych Kursach Historyczno-Literackich w Petersburgu.
Debiut literacki Anny Achmatowej miał miejsce na łamach ukazującego się w Paryżu pisma „Sirius” (1907). W roku 1910 Pisarka została żoną wybitnego poety Srebrnego Wieku Nikołaja Gumilowa, z którym dwukrotnie odwiedziła Paryż. Dwa lata później ukazał się jej pierwszy tomik kameralnej i intymnej liryki zatytułowany Wieczór. Stanowił on poetyckie uzasadnienie teorii akmeizmu, którego zwolennicy, w tym Gumilow, działali w ugrupowaniu „Cech poetów”. Achmatowa wstąpiła doń w r. 1914. Tworzyła wtedy osobiste i psychologiczne wiersze pełne subtelnego erotyzmu. Zgodna z programem akmeizmu była konkretność obrazowania i przedmiotowość połączone z zarysowaniem sytuacji lirycznej na podobieństwo konstrukcji fabularnej (zbiór Różaniec z r. 1914). Jeszcze w roku 1912 Achmatowa odbyła podróż po Włoszech, poznając m.in. Amadeo Modiglianiego. Wielka Wojna, upadek Imperium Rosyjskiego, rewolucje lutowa i bolszewicka oraz egzekucja męża pod pretekstem udziału w spisku antysowieckim w r. 1921 sprawiły, że sensualizm ustąpił miejsca refleksji filozoficznej i historiozoficznej w tomikach Białe stado (1917), Dmuchawiec (1921) oraz Anno Domini MCMXXI z roku 1922. Bardzo ważnym motywem wierszy Anny Achmatowej staje się istota zachodzący wokół niej epokowych zmian, rejestracja ich skutków oraz odmiana losu. W roku 1918 wyszła za mąż za asyriologa i orientalistę Władimira Szylejko, jednak już w roku 1922 związała się z historykiem sztuki Nikołajem Puninem. Nie zdecydowała się na emigrację, dzieląc los Rosjan żyjących i ginących pod jarzmem dyktatury proletariatu.
W ZSSR czasów Stalina była ledwo tolerowana i stale inwigilowana przez NKWD. Spotkała się z wrogością wiernych WKP(b) krytyków. W związku ze śmiercią Nikołaja Gumilowa oraz aresztowaniami jedynego syna Lwa i trzeciego męża powstał wydany po raz pierwszy w Monachium w r. 1963 dramatyczny poemat oratoryjny Requiem (przekład polski w Akme znaczy szczyt z r. 1986). W ZSRR publikacja jakichkolwiek utworów napotykała na poważne trudności, przez długie okresy była całkowicie niemożliwa, jednak Pisarka prowadziła stale studia nad architekturą i dziejami sztuki dawnego Petersburga oraz badała dzieła Puszkina (eseje wydane w Polsce w r. 1976 w wyborze Mój Puszkin). W roku 1936 powstał wiersz Poeta (Borys Pasternak), cztery lata później Achmatowa przystąpiła do pisania pierwszej wersji Poematu bez bohatera, ukończonej w r. 1942. Druga wersja tego poematu, powstała w r. 1962, ukazała się w Ann Arbor dopiero w r. 1978.
Po ataku III Rzeszy na ZSSR, wobec bardzo szybkich postępów Wehrmachtu i dramatycznej sytuacji na froncie, pod koniec roku 1941 została wraz z wieloma innymi pisarzami i ludźmi kultury ewakuowana do azjatyckiej części Związku Radzieckiego. Ostatecznie znalazła się w Taszkiencie, gdzie w r. 1943 ukazał się niewielki zbiór jej wierszy. W tym czasie Achmatowa czytała też swe utwory pacjentom szpitali wojskowych i żołnierzom na froncie. Po zakończeniu trwającego w l. 1941-1944 oblężenia Leningradu jako jedna z pierwszych powróciła do miasta.
Już w roku 1946 rozpoczęła się zacięta nagonka ideologiczna KPZR, połączona z zakazem nie tylko publikowania lecz i jakichkolwiek wystąpień publicznych (przede wszystkim chodziło o cieszące się popularnością wieczory autorskie Achmatowej oraz odwiedzenie jej przez filozofa Isaiah Berlina). Po śmierci Stalina represje stopniowo łagodzono, tym samym nastąpiła „rehabilitacja”, czyli kontrolowane przywrócenie Poetki do oficjalnego życia literackiego oraz świadomości społeczeństwa Związku Radzieckiego (zob. Trauma lat życia i tworzenia w cieniu stalinizmu). Autorka Wieczoru zmarła z powodu choroby serca 5 marca 1966 w sanatorium położonym w podmoskiewskiej miejscowości Domodiedowo.
Twórczość Anny Achmatowej obejmuje subtelne, refleksyjne liryki oraz uniwersalne poematy (przede wszystkim pisany w l. 1935-1943 tragiczny poemat Requiem mówiący o czasach represji i terroru stalinowskiego). Tematyka pozostałych utworów jest zróżnicowana (np. Czas i pamięć, Los artystki). Pisarka pozostawiła po sobie również wspomnienia o Amadeo Modiglianim i Aleksandrze Błoku oraz naukowe prace historyczne o Puszkinie. W swej twórczości odwoływała się do dorobku kulturowego Christianitas i wielkiej literatury rosyjskiej. Spotykamy zatem wielorakie odniesienia do chrześcijaństwa, starożytności, tradycji ludowej, Boskiej komedii Dantego Alighieri i sztuk Wiliama Szekspira. Nie brak również nawiązań do poezji George’a Byrona i Aleksandra Puszkina, prozy Fiodora Dostojewskiego oraz wierszy Aleksandra Błoka i Innokientija Annienskiego. Uwagę zwracają również odwołania do kompozytorów: Fryderyka Chopina, Igora Strawińskiego i Dymitra Szostakowicza.
Najbardziej znamienne i trwałe cechy warsztatu Anny Achmatowej to nadawanie wierszom charakteru epickiego, dialog z własnymi utworami (często polemika) oraz cyklizacja (cykle zamierzone a priori, tzw. cykle wtórne, np. wydane powstałe w l. 1936-1959 Tajemnice rzemiosła). Częste są też autocytaty.
Za fundament poezji Achmatowej uznaje się kategorię pamięci – pamięci tak osobistej i narodowej oraz pokoleniowej i historycznej, a wraz z tym kulturowej (zwł. powstały w l. 1924-40 zbiór Trzcina (pierwotny tytuł ros. Iwa, którego część ukazała się w wyborze z roku 1940 Z sześciu ksiąg oraz Elegie północy z l. 1940-1945). Wiersze z czasów Wielkiej Wojny Ojczyźnianej upamiętniają bohaterstwo i tragedię żołnierzy broniących w dramatycznych warunkach krwawej walki z Niemcami ziemi rosyjskiej (tomik Izbrannoje wydany w r. 1943 w Taszkiencie, cykl Wiatr Wojny z l. 1941-1945). Dorobek poetycki Anny Achmatowej podsumowuje tom Bieg wriemieni (Bieg czasu) z roku 1965, w którym znalazły się zarówno utwory już opublikowane, jak i poezja powstała po zakończeniu wojny.
W związku z pamięcią pozostaje kategoria historyzmu, stającego się nieraz podstawowym przedmiotem refleksji. Reprezentatywny jest tu wciąż dopełniany i modyfikowany Poemat bez bohatera, stanowiący liryczne połączenie refleksji historiozoficznej z autobiografią, a przy tym podejmujący próbę zidentyfikowania źródeł współczesności w pierwszej dekadzie XX stulecia. Inspiracja Dantem sprawia, że Poetka znosi granicę między życiem doczesnym a śmiercią, przywołuje zmarłych, odwołuje się do pamięci żyjących oraz podkreśla niejednoznaczność własnego położenia egzystencjalnego. Liryka Pisarki korzysta również z biblijnych i dziejowych sensów imienia Anna oraz znaczenia pseudonimu (m.in. w perspektywie genealogii rodzinnej). Stałym elementem poezji Achmatowej są też oznaczenia dat rocznic oraz innych pamiętnych zdarzeń. Oprócz tego, Poetka przekładała m.in. Victora Hugo, Rabindranatha Tagore i Giacomo Leopardi, wiersze ormiańskie i koreańskie, pieśni historyczne Serbów oraz poezje Juliusza Słowackiego i Marii Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej. Szczególną wartość mają jej bardzo osobiste wspomnienia o Aleksandrze Błoku, Amadeo Modiglianim i Osipie Mandelsztamie.
Anna Achmatowa: doświadczyłam, jak twarz się zapada, jak strach nagle wyziera spod powiek
Ostatnie lata Ancien Régime
Anna Andriejewna Achmatowa (Анна Андреевна Ахматова) urodziła się jako Anna Gorienko 11 (23) czerwca 1889 roku w położonej na przedmieściach Odessy miejscowości letniskowej tuż nad brzegami Morza Czarnego Bolszoj Fontan. Miała pięcioro rodzeństwa. Jej ojciec, Andriej Antonowicz Gorienko (1848-1915), szlachcic dziedziczny, był emerytowanym inżynierem-mechanikiem okrętowym w stopniu kapitana. Matka, Inna Erazmowna Stogowa (1856-1930) była spokrewniona z poetką i tłumaczką Anną Pietrowną Buniną. Z jednym z brulionów Achmatowa zapisała, że jak sięga wzrokiem, w rodzinie nie było żadnego poety, jedynie pierwsza poetka rosyjska, Anna Bunina, była ciotką mojego dziadka Erazma Iwanowicza Stogowa. Warto zaznaczyć, że Erazm Stogow był pułkownikiem, historykiem i badaczem Syberii. Jego żona, Anna Jegorowna Motowiłowa była córką Jegora Nikołajewa Motowiłowa, żonatego z Praskowią Teodozjewną Achmatową. Właśnie od tej krewnej pochodzi pseudonim literacki Poetki, który stał się jej urzędowym nazwiskiem po rozwodzie z Szylejką. Pseudonim odwoływał się do obrazu babki – Tatarki, mającej pochodzić od chana Wielkiej Ordy Achmata. Wiemy, że Praskowia Teodozjewna istotnie pochodziła po mieczu z dworzańskiej rodziny kniaziów Czagadajewych, poświadczonej w XVI wieku, po matce zaś ze starego rodu tatarskiego Achmatowych, zruszczonego jeszcze w XVII wieku. Co ciekawe, ojciec Anny, dowiedziawszy się o mających się ukazać poezjach córki, miał sam poprosić, by nie drukowano pod nazwiskiem Gorienko. Chciał w ten sposób chronić dobre imię rodziny.
W roku 1890 rodzina przeprowadziła się z Odessy aż do położonego setki kilometrów na północ Carskiego Sioła. W Krótko o sobie (Коротко о себе) Achmatowa pisała, że jej pierwsze wspomnienia pochodzą właśnie z Carskiego Sioła: zielona, surowa wspaniałość parków, łąka na którą zabierała ją niania, hipodrom ze srokatymi konikami, stary dworzec i inne sprawy, które pojawiły się w Odzie Carskosielsskiej. Poetka wspomniała, że uczyła się czytać z elementarza Lwa Tołstoja, a gdy miała pięć lat poznała język francuski przysłuchując się lekcjom dla starszego rodzeństwa. Pierwszy wiersz napisała w wieku 11 lat.
W roku 1899 licząca 10 lat Anna Andriejewna zaczęła uczyć się w Maryńskim Gimnazjum Żeńskim w Carskim Siole, które ukończyła w r. 1905. Wakacje spędzała w Sewastopolu. Jak wspominała, zwano ją „szaloną dziewczyną”, gdyż chodziła boso i bez czapki, skakała z łódki na otwartym morzu, kąpała się podczas sztormu, opaliła się tak bardzo, że aż schodziła jej skóra, szokując tym wszystkim sewastopolskie panny z prowincji (Walerij Mieszkow, „Евпатория и "ахматоведы" (Eupatoria i „znawcy Achmatowej”)).
W związku z rozwodem rodziców i przeniesieniem się wraz z matką do Kijowa, Anna Andriejewna uczyła się w kijowskim Gimnazjum Funukljejewskim (1906-1907). W roku 1907 w paryskim piśmie „Sirius” ukazał się z inicjatywy Nikołaja Gumilowa debiutancki wiersz Poetki Na jego ręce wiele lśniących pierścieni… (На руке его много блестящих колец…). W roku 1908 rozpoczęła studia prawnicze, jednak szybko z nich zrezygnowała aby przeprowadzić się do Petersburga i studiować na tamtejszych Wyższych kursach literacko-historycznych dla kobiet. Studentką była do roku 1910. W Petersburgu Anna Achmatowa spotkała się ze światem końca epoki Puszkina, zapamiętała stolicę Rosji jako miasto jeszcze bez tramwajów, pełne koni, zaprzęgów i hałasów, pokryte od stóp do głów szyldami i ogłoszeniami. 25 kwietnia 1910 Pisarka wyszła za mąż za Nikołaja Stiepanowicza Gumilowa. Ślub odbył się w cerkwi Nikołajewskiej w leżącej pod Kijowem wiosce Nikolskaja Słobodka. W. l. 1910-1912 dwukrotnie odwiedziła stolicę Francji, podróżowała też po Półwyspie Apenińskim. Bezpośrednie kontakty z kulturą Europy Zachodniej, a zwłaszcza poznanie Modiglianiego, wywarły trwały wpływ na jej twórczość.
Wiersze pod pseudonimem „Anna Achmatowa” ukazują się po raz pierwszy w roku 1911 w pismach Nowe Życie (Новая жизнь), Gaudeamus, Apołłon (Аполлон) i Myśl Rosyjska (Русская мысль). Wspomniany wyżej debiut z r. 1907 był jeszcze podpisany „Anna G.”. W marcu roku 1912 trafia do księgarń pierwszy tomik poezji Wieczór (Вечер), wydany w nakładzie 300 egzemplarzy przez związany z akmeizmem „Cech poetów”. W październiku tego samego roku przychodzi na świat jedyny syn Anny i Nikołaja – Lew Nikołajewicz Gumilow. Mimo śmierci ojca i represji za czasów Stalina, chłopiec zostanie liczącym się naukowcem i pisarzem, znanym w Polsce m.in. dzięki książkom Śladami cywilizacji wielkiego stepu, Od Rusi do Rosji oraz Dzieje dawnych Turków. Na wiosnę roku 1914 w wydawnictwie Hiperborej (Гиперборей) ukazuje się zbiór Różaniec (Чётки, pierwszy przekład polski pt. Paciorki). Książka doczeka się do roku 1923 jeszcze ośmiu wznowień. W roku 1917 do druku trafia trzeci tom poezji – Białe stado (Белая стая), z opowiadającym o przeżyciach Achmatowej wywołanych rewolucją wierszem Słyszałam głos. Przyzywał kusząc… (Мне голос был. Он звал утешно...) W sierpniu 1918 roku Pisarka rozwodzi się z Gumilowem, wkrótce zostaje żoną Władimira Kazimierowicza Szylejko – asyriologa, poety i tłumacza. Rozstanie się z nim po trzech latach. W kwietniu 1921 roku wydawnictwo Petropolis drukuje zbiór Подорожник (Dmuchawiec). W nocy z 3 na 4 sierpnia zostaje aresztowany Nikołaj Gumilow. Zginie po trzech tygodniach, skazany jako uczestnik sfingowanego spisku antybolszewickiego. W październiku ukazuje się Anno Domini MCMXXI, również w wydawnictwie Petropolis. W roku 1922 Anna Achmatowa zostaje żoną historyka sztuki i krytyka Nikołaja Nikołajewicza Punina. Małżeństwo nie było zarejestrowane. W roku 1924 Pisarka zamieszkała w Fontannom Domie (Фонтанный дом, do roku 1917 rezydencja hrabiów Szeremietiewów). 8 czerwca następuje rozwód z Puninem, który pragnie ożenić ponownie. Ostateczne rozstanie nastąpi jednak dopiero w r. 1938.
Od Lenina do Stalina
Utrwalenie się „władzy radzieckiej” sprawia, że od roku 1923 aż do 1934 Pisarka nie może praktycznie niczego opublikować. Lidia Korniejewna Czukowska zaświadczyła, że w tym okresie powstało wiele poezji, jednak znaczna część zaginęła przy przeprowadzkach i podczas ewakuacji w r. 1941. Po latach Anna Achmatowa w cytowanym już Krótko o sobie pisała, że w połowie lat 20. moich nowych wierszy niemalże nie wydawano, zaś stare przestano wznawiać. W r. 1934 w jej obecności zatrzymano Osipa Mandelsztama, który po czterech latach stracił życie w łagrze. W grudniu tego samego roku powstają pierwsze trzy rozdziały Requiem. 22 sierpnia 1935 roku aresztowani zostają Lew Gumilow i Nikołaj Punin. Tym razem pobyt w więzieniu trwa zaledwie tydzień. Trzy lata później sprawy przybrały o wiele gorszy obrót – Lwa Nikołajewicza nie tylko aresztowano, lecz skazano na dziesięć lat „wychowawczego obozu pracy” czyli łagru (ostatecznie karę zredukowano do pięciu lat). Gdy syn przebywa w areszcie śledczym, Achmatowa wiele godzin spędza pod jego murami z paczkami dla Lwa. Poświadczenie ich odebrania przez więźnia było jedyną oznaką, że wciąż żyje. W latach 1935-1938, w styczniu 1939 r. oraz w marcu roku 1940 powstają kolejne części Requiem.
Słynny jest datowany na 1 kwietnia 1957 r. fragment z autoepigrafu tego poematu, opisujący zdarzenie, które miało miejsce w straszliwych latach terroru Jeżowa. Jak pisze dalej Poetka: spędziłam wtedy siedemnaście miesięcy w kolejkach do leningradzkiego więzienia. Pewnego razu ktoś mnie rozpoznał. Wtedy stojąca za mną kobieta z sinymi ustami, która z pewnością nigdy nie słyszała mego nazwiska, ocknęła się z typowego dla nas wszystkich odrętwienia i zapytała na ucho (tam wszyscy mówili szeptem):
- czy Pani może to opisać?
Opowiedziałam: mogę.
Wtedy zobaczyłam coś na kształt uśmiechu na tym, co kiedyś było jej twarzą.
Meandry polityki KPZR sprawiły, że w roku 1939 Annę Achmatową przyjęto do Związku Pisarzy Radzieckich. Dowodem „łaski” Partii, a przede wszystkim Stalina, okazuje się wydanie w roku 1940 nowego zbioru poezji Z sześciu ksiąg (Из шести книг). Ukazało się też kilka wierszy w miesięczniku Zwiezda. Równocześnie NKWD obejmuje jego autorkę swymi działaniami operacyjnymi (podsłuchy, śledzenie, donosy bliskiej przyjaciółki Achmatowej pisarki i tłumaczki Sofii Ostrowskiej). Z sześciu ksiąg bardzo szybko wycofano z księgarń i bibliotek. Lidia Czukowska opisała jak powstawała wtedy poezja, np. zaufani przyjaciele zapamiętywali swe utwory i przekazywali ustnie, Achmatowa pisała wiersze na kawałku papieru lub wizytówce, czytała i wrzucała do pieca. Funkcjonował zatem swoisty „drugi obieg”, jednak zdaje się, że wiele cennych utworów zostało bezpowrotnie utraconych.
28 września 1941 ze względu na stan zdrowia Pisarka zostaje ewakuowana do Moskwy, następnie do Czystopola pod Kazaniem, a dalej do Taszkientu. Wobec tragicznej sytuacji na froncie, władze pozwoliły Achmatowej na wygłoszenie jesienią 1941 roku orędzia radiowego skierowanego do kobiet Leningradu. W Uzbekistanie czytała swe poezje rannym żołnierzom, wydała również szereg wierszy wojennych. Zachorowała niestety na tyfus, co było tym bardziej niebezpieczne, gdyż w młodości chorowała na gruźlicę i przewlekłe zapalenie oskrzeli. 31 maja 1944, po trwającym 900 dni oblężeniu miasta, Achmatowa powraca wraz z pierwszymi ewakuowanymi do Leningradu. W lecie zakończył się jej związek z profesorem medycyny Władimirem Garszynem. W zniszczonym kilkuletnim oblężeniem mieście utwory Pisarki ukazują się w gazetach i miejscowych pismach, zaś ona sama recytuje swe poezje dla publiczności. Pojawiają się nawet plany przygotowania obszernego wydania jej dzieł.
Zaostrzenie kursu
Realizując wiernie wolę Stalina, 14 sierpnia 1946 roku Komitet Centralny WKP(b) przyjmuje rezolucję o pismach „Zwiezda” i „Leningrad”. Zawarte tam ideologiczne anatemy i agresywna krytyka były skierowane przede wszystkim przeciwko Annie Achmatowej i pisarzowi Michaiłowi Zoszczence, którzy zostają wyrzuceni ze Związku Pisarzy Radzieckich.
Słynny stał się też opublikowany w „Izwiestiach” raport należącego do Biura Politycznego Andrieja Żdanowa, który 15 lub 16 sierpnia 1946 r. stwierdził, że Poetka to ni to mniszka, ni to nierządnica, bardziej nierządnica i mniszka [jednocześnie], miesza się u niej nierząd z modlitwą … Taka właśnie jest Achmatowa z jej skarlałym, wąskim życiem prywatnym [por. słynne „dla nas nie ma nic prywatnego” Lenina], pozbawionymi znaczenia przeżyciami i religijno-mistyczną erotyką. Achmatowska poezja jest całkowicie oddzielona od ludu. Jest to poezja dziesięciu tysięcy wiernych starej, pańskiej Rosji, ludzi straconych.
Rezolucja KC WKP(b) z 14 sierpnia głosiła, że Achmatowa to typowa przedstawicielka obcej naszemu narodowi [czyli homo sovieticus – nie chodzi o naród czy lud rosyjski tak jak go rozumiał Dostojewski czy Puszkin] poezji pustej i bezideowej. Jej wiersze, przeniknięte pesymizmem i duchem rozkładu, odzwierciedlają upodobania dawnej poezji salonowej, zastygłej na pozycjach burżuazyjno-arystokratycznego estetyzmu i dekadencji. [Jest to ] „sztuka dla sztuki”, nie zamierzająca iść krok w krok ze swym narodem, wyrządzająca szkodę dziełu wychowania naszej młodzieży [zatem] nie może być tolerowana w literaturze sowieckiej” (Pełen tekst rosyjski dostępny na wikisource.org).
Tym samym Poetkę wyklęto jako zaciętego i niepoprawnego wroga ludu, a będący już w druku tomik zniszczono. Bezpośrednią przyczyną ataku właśnie na nią była najpewniej wielka popularność jej wystąpień literackich w Moskwie, kontrastujących z recepcją sztuki i literatury socrealizmu. Z tych samych względów represjom poddano cieszącego się osobistym autorytetem w Leningradzie Zoszczenkę – entuzjazm mogła wywoływać jedynie ideologia Lenina i Stalina. Zagrożeniem była też wizyta u Achmatowej znanego filozofa Isaiah Berlina w r. 1945.
Dwanaście dni po rezolucji KC, 26 sierpnia, następuje aresztowanie Nikołaja Punina, 6 listopada ponownie do „izolatora śledczego” trafia syn Pisarki. W roku 1949 radziecki sąd wymierza karę dziesięciu lat łagru. Podczas uwięzienia Lwa Nikołajewicza, Achmatowa nie ustaje w staraniach o uwolnienie go. Jednym ze sposobów „wykupienia” dziecka było napisanie panegirycznych wierszy o Stalinie z cyklu Chwała pokojowi! (Слава миру! z r. 1950, drukowane w piśmie „Ogoniok” (Огонёк)). Lidia Czukowska pisała, że ta desperacka próba pomocy synowi była świadectwem rozpaczy, tym bardziej że okazała się poświęceniem daremnym. 24 kwietnia 1950 toku Poetka napisała list do samego Stalina, prosząc go o ułaskawienie Lwa Nikołajewicza. Pismo pozostało bez odpowiedzi, jednak 14 lipca 1950 roku minister bezpieczeństwa państwowego ZSSR Wiktor Abakumow przedstawił Stalinowi notatkę „o konieczności aresztowania poetki Achmatowej” (О необходимости ареста поэтессы Ахматовой). Być może wiesze o Stalinie uratowały jej życie, gdyż pozostała na wolności. W kolejnych wydaniach próżno szukać tych utworów. 19 stycznia 1951 roku na wniosek laureata Nagrody Stalinowskiej Aleksandra Fadiejewa Achmatowa zostaje na nowo przyjęta do Związku Pisarzy Radzieckich. Trzy lata później pozwolono jej na udział w jego zjeździe.
Za panowania Chruszczowa
Pierwszym znakiem nowego było przyznanie Achmatowej przez Fundusz Literacki (Литфонд) malutkiego, drewnianego domku w wiosce Komarowo przy ulicy Osipienki 3.Poetka nazwała go żartobliwie „budką” (будка). Stojąca wśród drzew chatka przyciągała środowiska inteligencji i twórców. Gościli tam m.in. Dmitrij Lichaczow, Lidia Czukowska, Fajna Raniewska, Aleksandr Profojew i Josif Brodski. Jeszcze w roku 1955 ukazała się pozytywna recenzja przekładu autorstwa Achmatowej, a 7 lipca 1956 roku Pisarka otrzymała dyplom honorowy radzieckiej Armenii. O wiele ważniejszym wydarzeniem jest uwolnienie Lwa Gumilowa, rehabilitowanego po XX Zjeździe KPZR. Niestety, syn był przeświadczony, że matka nie starała się w wystarczającym stopniu o jego zwolnienie (było zgoła odwrotnie). Ich relacje stały się odtąd napięte. W roku 1958 w radzieckich księgarniach pojawił się niewielkich rozmiarów zbiór własnych utworów i przekładów zatytułowany Poezje (Стихотворения). Kolejne lata przynoszą szereg wydań (1961, 1965, 1976, 1977), jednak żadne z nich nie obejmuje całości dorobku Pisarki. W l. 60 Poetka stale pracowała nad odtworzeniem dzieł, które zostały zniszczone w czasie represji stalinowskich i w latach wojny, np. zaginionej sztuki autobiograficznej Enûma Elish. Oprócz tego Achmatowa przygotowywała do druku wspomnienia i planowała pisanie opowiadań. W roku 1962 ukończyła ciągnące się przez ponad dwie dekady prace nad Poematem bez bohatera, który doczeka się radzieckiego wydania dopiero w r. 1976 – dziesięć lat po śmierci jego autorki.
Po latach poniżeń, napaści partyjnych krytyków i prześladowań Anna Achmatowa doczekała się honorów nie tylko w ZSRR lecz i za żelazną kurtyną, tym bardziej że należała do ostatnich pozostających przy życiu literatów Srebrnego Wieku. W roku 1962 wizytę złożył jej amerykański poeta Robert Frost. W roku 1964 uhonorowano ją włoską nagrodą międzynarodową Etna-Taormina. Rok później autorka Białego stada otrzymuje paszport by udać się do Wielkiej Brytanii po przyznany jej przez Uniwersytet Oksfordzki doktorat honoris causa. Były to pierwsze podróże zagraniczne Achmatowej od roku 1912. Po wyróżnieniach pojawiły się kolejne przekłady. Jesienią 1965 miał miejsce wieczór poetycki w Moskwie, w tym samym roku wyszedł Bieg czasu (Бег времени). Niestety po odwiedzeniu Anglii miał miejsce atak serca. Po pobycie w szpitalu konieczna okazała się rekonwalescencja.
5 marca 1966 roku Anna Achmatowa umiera w sanatorium „Podmoskowie” w położonym pod stolicą ZSRR Domodiedowie, przeżywszy 76 lat. Dwa dni później radio radzieckie nadaje o 22. 00 wiadomość o jej śmierci.
9 marca 1966 roku trumnę przewieziono z Moskwy do Leningradu. Rankiem następnego dnia odprawiono nabożeństwo pogrzebowe w dolnej cerkwi Soboru Nikolskiego. Ok. godziny 15. rozpoczął się pogrzeb świecki w Domu Pisarzy. Pochówek odbył się na cmentarzu w położonej pod Leningradem wsi Komarowo. Władze zamierzały ustawić na grobie prosty obelisk (tzw. „piramidka”, typowy nagrobek „ludzi radzieckich”), jednak syn Achmatowej wraz ze swymi studentami samemu zbudował pomnik matki. Zebrał w miarę możliwości kamienie, budując z nich mur – symbol ściany aresztu śledczego znanego od kształtu bloków więziennych jako Kresty (Кресты, Krzyże); ściany, pod którą tyle czasu przestała w kolejkach z paczkami Achmatowa. Pierwotnie w surowej kamiennej ścianie znajdowała się nisza, przypominająca okno celi, jednak po kilku latach przesłoniętą ją płaskorzeźbionym portretem Pisarki. Zgodnie z jej poleceniem, na grobie ustawiono drewniany krzyż. Wspomniany portret oraz okazały krzyż projektu rzeźbiarza Aleksandra Michajłowicza Ignatiewa i architekta Wsiewołoda Pietrowicza Smirnowa pojawiły się w roku 1969. Dzieła zebrane wydano w Moskwie w r. 1989. Requiem ukazało się w ZSRR dopiero w roku 1987, zatem gdy imperium Lenina chyliło się ku ostatecznemu upadkowi. W odrodzonej Rosji poemat jest lekturą szkolną.
Oprócz najbardziej znanego portretu z r. 1922 pędzla Kuźmy Pietrowa Wodkina, Annę Achmatową rysował Modigliani (1911), malowali zaś Natan Isajewicz Altman i Olga Della-Vos-Kardowskaja (oba z r. 1914).
W roku 1916 Siergiej Prokofiew skomponował cykl wokalny Pięć wierszy Anny Achmatowej (Пять стихотворений А. Ахматовой, opus 27 1916). Dwa lata wcześniej muzykę do wierszy ze zbioru Różaniec stworzył rosyjsko-amerykański kompozytor Arthur-Vincent Lourié. 28 marca w paryskiej Opéra Bastille miała miejsce premiera opery Achmatowa. Muzykę skomponował Bruno Mantovani, libretto napisał Christophe Ghristi.
Na zakończenie biogramu warto dodać, że pogrzeb 10 marca 1966 roku został bez pozwolenia władz sfilmowany z inicjatywy reżysera Siemiona Dawidowicza Aranowicza, który zdjęcia wykorzystał w filmie dokumentalnym Akta osobowe Anny Achmatowej (Личное дело Анны Ахматовой, 1989).
Wokół dorobku Anny Achmatowej
Jak wspomnieliśmy kilka akapitów wyżej, na początku swej drogi twórczej autorka Białego stada była związana z akmeizmem. Ruch ten zrodził się jako reakcja na wyczerpujący się potencjał symbolizmu, którego krytykę prowadzili młodzi pisarze z powstałego w roku 1911 „Cechu Poetów. Odmiennie niż futuryści, akmeiści nie negowali schedy po symbolistach in toto, zaś swe publikacje teoretyczne formułowali w sposób analityczny, bez ekstrawaganckiej retoryki, starannie dobierając argumenty (T. Tyczyński [w:] A. Drawicz, Historia…, s. 136).
Mąż Achmatowej a zarazem główny teoretyk akmeizmu Nikołaj Gumilow, akcentował, że niezbędna jest kontynuacja prac symbolistów nad metrum i językiem poezji rosyjskiej, a symbolizm zwał „dostojnym ojcem” (ibidem). Zarzucał mu jednak naruszenie równowagi między „subiektem” (podmiotem) a „obiektem” (przedmiotem) utworu. Występowanie w zastanej przez akmeistów poezji teozofii, okultyzmu i tak czy inaczej pojmowanej mistyki Gumilow uznawał za daremną próbę uchwycenia i zapisania tego, co niewyrażalne i niepoznawalne. Siergiej Gorodiecki zaznaczał, że dążenie do poetyckiego oddania „korespondencji” świata realnego i świata idei, skutkująca wieloznacznością i „ciemnością” wierszy symbolistów, to w istocie „szukanie w każdej chwili prześwitów wieczności”, podczas gdy akmeizm stawiał sobie za cel „odnajdywanie tych chwil, które mogą być wiecznymi” (ibidem, s. 137). W tym kontekście Osip Mandelsztam pisał: my nie latamy, my wspinamy się tylko na te wieże, które możemy samemu wybudować” (cyt. za ibidem). Mamy tu do czynienia z pełni świadomym samoograniczeniem i odrzuceniem spekulatywności poezji. „Materiałem” wiersza staje się jedynie rzecz, to co poznawalne i widzialne. W konsekwencji akmeizm na nowo odkrywa wartość „zwykłych” zjawisk i „normalnych” rzeczy, akceptuje świat dany, hic et nunc. (ibidem). Zdaniem Nikołaja Gumilowa, liryka winna posługiwać się materiałem pozbawionym namiętności, umieć dostrzec i właściwie ocenić immanentną wartość każdej rzeczy i każdego fenomenu, do których należy i „ja” liryczne określone mianem „zjawiska wśród zjawisk” (ibidem). Siergiej Gorodiecki pisał o akmeistycznym umiłowaniu „rzeczywistego świata”, który stawiał w opozycji do symbolistycznego fantomu – sztucznego świata, powołanego od istnienia przez pisarzy szukających „korespondencji”. Afirmatywną postawę wobec rzeczywistości Gorodiecki zwał adamizmem (nowy pierwszy człowiek- Adam stwarza Ziemię na nowo, nazywając, podobnie jak w Genesis, zwierzęta i rośliny, tym samym tworząc poezję). Akmeiści otaczający ich świat zwali „pałacem Boga” (dlatego Mandelsztam zwał ich „domatorami”); proces twórczy był zwalczaniem pustki, zagospodarowywaniem przestrzeni przy pomocy poezji (stąd teza Gumilowa, że w akmeizmie estetyka stanowi etykę, t. Tyczyński ibidem, s. 137-138, z zaznaczeniem, że akmeizmu nie można utożsamiać z werystycznym „odmalowywaniem” świata). Program ruchu w najpełniejszym stopniu realizowały zapewne wiersze samego Gumilowa. Anna Achmatowa, podobnie jak Osip Mandelsztam, wyszli poza jego granice, tworząc własne programy i poetykę (ibidem). Również wcześniej liryka autorki Wieczoru, choć związana z akmeizmem, była w znacznej mierze owocem świadomego wyboru indywidualnej i utalentowanej osobowości twórczej, traktującej program ugrupowania jako tworzywo i inspirację (ibidem, s. 145 z zaznaczeniem wpływu na Poetkę Innokientija Annienskiego).
Debiutancki Wieczór krytyka przyjęła dobrze, zaś Rózaniec uczynił młodą artystkę sławną. Wiersze były bardzo dojrzałe, może nieco patetyczne, jednak Achmatowa już wtedy jasno deklarowała, że warto tworzyć tylko takie wiesze, bez pisania których się umiera (ibidem, s. 145). Poetyka wczesnych utworów cechuje się szczególną dyscypliną. Zarówno rytmika jak i dobór wyrazów są podporządkowane wewnętrznej logice strof. Oprócz tego, mamy do czynienia z lakonicznością i siłą wyrazu, które chociaż opowiadają o arkadyjskim micie lat dziecięcych i miłości, to jednak trzymają w ryzach emocje i uczucia (ibidem). Bez charakterystycznych dla epigonów symbolizmu „strzelistych” westchnień i oderwanych rozważań, emocje, również te negatywne, Achmatowa wyraża środkami powściągliwymi i skromnymi: wieloznacznym konkretem, prostą a dzięki temu trafną metaforą a także specyficznym humorem i subtelną ironią (ibidem, s. 146).
Po dojściu do władzy Lenina, Anna Achmatowa zachowała postawę pełną dumy i godności (J. Szokalski [w:] A. Drawicz, Literatura..., s. 181). W wierszu Słyszałam głos… z r. 1917 ogarnięta anarchią i rewolucją Rosja co prawda zostaje nazwana „głuchą i grzeszną”, jednak myśl o emigracji (de facto ucieczce) zostaje odrzucona i potraktowana jako niegodna (por. też Nie z tymi, co małego ducha z r. 1921). Jako stoickie można interpretować pytanie o to, czym epoka Poetki różni się od minionych dziejów (ibidem). W Anno Domini MCMXXI pojawiają się jednak tony elegijne, związane ze zgładzeniem przez bolszewików Nikołaja Gumilowa. W roku 1922 ukazuje się rozszerzona wersja Anno Domini, jednak już wkrótce Achmatowa na wiele lat musi wyłączyć się z oficjalnego życia literackiego, udając się na emigrację wewnętrzną (por. tułaczkę Mariny Cwietajewej i losy Mandelsztama).
Tragiczny poemat
Pisane w l. 1935-1940 Requiem jest jednym z czołowych utworów odrzucających całkowicie konwencje realizmu socjalistycznego. Utwór jest reakcją na aresztowanie syna w r. 1935 a jednocześnie ogólnym świadectwem czasów wielkiej czystki, dziełem uniwersalnym, poświęconym wieczności i śmierci, a przy tym koncentrującym zbiorową pamięć narodów ZSRR poprzez przedstawienie osobistego przeżycia oraz realizującym funkcje artysty w kulturze (P. Fast [w:] A. Drawicz, Historia…, s. 382).
Wydarzenia -bodźce do powstawania kolejnych części Requiem Achmatowa czyni przedmiotem opowieści lirycznej stanowiącej uogólnienie cierpienia milionów aresztowanych i zamordowanych. Osobisty dramat zostaje odniesiony do tyrańskich tradycji państwa rosyjskiego, ujawniających się m.in. za czasów Piotra Wielkiego; reminiscencje nawiązują też do wierszy wolnościowych Aleksandra Puszkina (P. Fast [w:] A. Drawicz, Historia…, s. 382). W Requiem mamy również toposy z Pisma świętego, dzięki którym utwór staje się swego rodzaju litanią i tekstem liturgicznym (ibidem, ze spostrzeżeniem, że lata stalinowskich represji zyskują rangę nowej apokalipsy, która [odmiennie niż u św. Jana – R.M.] nie przynosi nic oprócz cierpienia. Można zatem mówić o objawieniu się Antychrysta – Anty-apokalipsie). Postać pogrążonej w cierpieniu matki – mater dolorosa – Achmatowa tworzy korzystając z analogii religijnych. Sytuują one semantykę utworu w kręgu przeżyć mających sankcję sakralną (ibidem). Bardzo ważnym motywem emocjonalnym Requiem jest milczenie, które skupia w sobie zarówno cierpienie jak i rozpacz i nadzieję (por. cisza Wielkiej Soboty, zarówno w obrządku bizantyńskim jak i rzymskim). Przeżycia matki, której jedynego syna bezprawnie uwięziono, są rozpięte między rozpaczą i buntem oraz specyficzną apatią, która wskazuje na ukształtowane przez cierpienie oświecenie mistyczne, zrozumienie głębszych sensów wydarzeń. Można tu mówić o swoistej iluminacji duchowej i emocjonalnej zarazem, również w perspektywie teologii dziejów i historiozofii (por. ibidem, s. 382).
W Requiem mamy również motyw losu i odpowiedzialności artysty. Odpowiedzialność doczeka się jednoznacznego sformułowania w cytowanym wyżej epigrafie – jest to przymus dania świadectwa i pozostawienia go dla kolejnych pokoleń (ibidem). Taki obowiązek sprawia, że sens utworu zostaje usytuowany w kręgu problematyki pamięci, która w Requiem staje się kategorią mitologiczną (ibidem). Taka mityzacja pamięci następuje dzięki wprowadzeniu przez Annę Achmatową przemyślanej konstrukcji filozoficznej całego poematu oraz czerpaniu z tradycji ludowej (ibidem).
Reasumując, można powiedzieć, że poezja autorki Białego stada przeszła cykl przemian, począwszy od kameralności uczuć i lakonicznej przedmiotowości (etap „akmeistyczny”), przez pogłębioną refleksję i kontemplację aż po wskrzeszanie minionej epoki i dialog z historią (F. Nieuważny [w:] a. Drawicz, Historia…, s. 472). Wzbogacany i uzupełniany przez lata Poemat bez bohatera zawiera swobodną ewokację minionych lat (por. Odwet Aleksandra Błoka). Ewokacja ta zostaje zaklęta w ciąg znaków-masek i symboli, obdarzonych przemożną siła poetycką (ibidem). Ostatnim tomem przygotowanym przez samą Achmatową był Bieg czasu z r. 1965. Znane już wiesze ułożono w nowe cykle, które składają na się na swego rodzaju „mowę tajemną”, która Autorka porozumiewa się z odbiorcą (ibidem). Przed śmiercią Poetka pracowała również nad niedokończoną tragedią wierszem Prolog czyli sen we snie. Prowadziła również studia nad dziedzictwem Aleksandra Puszkina.
Rafał Marek, 16.11.2011
Literatura:
Artykuły w Wikipedii:
Anna Achmatowa https://pl.wikipedia.org/wiki/Anna_Achmatowa (j. pol., j. ang., j. ros., cytaty rosyjskie za tym ostatnim, jeśli inaczej nie podano).
Requiem https://en.wikipedia.org/wiki/Requiem_(Anna_Akhmatova) (j. ang., j. ros.).
Nikołaj Aleksiejewicz Bohomołow s.v. А. АХМАТОВА [w:] Большая российская энциклопедия. Том 2. Москва, 2005, s. 575-576, https://bigenc.ru/literature/text/1842529
Andrzej Drawicz (red), Historia literatury rosyjskiej XX wieku, PWN, Warszawa 2002.
Gregory Freidin s.v. Anna Akhmatova [w:] Encyclopedia Britannica, 19 Jun. 2021,
https://www.britannica.com/biography/Anna-Akhmatova
Muzeum Anny Achmatowej w Fontannym Domie, https://akhmatova.spb.ru/ (j. rosyjski).