Agnieszka Osiecka (1936-1997) była poetką, prozaiczką i autorką spektakli teatralnych i telewizyjnych. Zajmowała się również dziennikarstwem i reżyserią filmową. Największą i najpopularniejszą częścią jej dorobku twórczego jest ponad dwa tysiące tekstów piosenek, w tym „złotych przebojów” tej miary co Na całych jeziorach ty, Ballada wagonowa, Deszcze niespokojne, A ja wolę moją mamę, Małgośka czy Białe zeszyty.
Urodziła się w Warszawie, ojciec, Wiktor, był pianistą i kompozytorem, matka, Maria de domo Sztechman miała wykształcenie polonistyczne, prowadziła salony literackie. Agnieszka Osiecka studiowała na Wydziale Dziennikarskim Uniwersytetu Warszawskiego (1952-1956) oraz w łódzkiej Wyższej Szkole Teatralnej i Filmowej czyli słynnej "Filmówce" (lata 1957-1961). Jeszcze podczas studiów dziennikarskich współpracowała z prasą młodzieżową i literacką (reportaże, eseje). W roku 1954 związała się ze Studenckim Teatrem Satyryków (STS), dla którego pisała piosenki liryczne z akcentami społecznymi (m.in. Piosenka o okularnikach, Kochankowie z ulicy Kamiennej, Zabawa w Sielance oraz Wysoki Sądzie). Osiecka należała ponadto do rady artystycznej STS, aż do końca jego samodzielnej działalności, czyli do roku 1972. Dla tej sceny stworzyła 166 tekstów. Pod koniec życia związała się z niewielkim teatrem Atelier w Spocie, dla którego pisała piosenki i sztuki. Po śmierci Osieckiej teatr ten przybrał jej imię.
Debiut w Polskim Radiu miał miejsce jeszcze w roku 1962, była nim piosenka Mój pierwszy bal, wykonana przez Kalinę Jędrusik do muzyki Franciszki Leszczyńskiej. Teksty Agnieszki Osieckiej już wcześniej były wykorzystywane w nadawanym przez Polskie Radio Teatrzyku Małych Form „Zwierciadło”, którego redaktorem był Jarosław Abramow - Newerly.
Bardzo dużym sukcesem okazał się pierwszy Festiwal Polskiej Piosenki w Opolu w roku 1963. Osiecka otrzymała nagrodę indywidualną za Piosenkę o okularnikach, a ponadto aż sześć wyróżnień (piosenki Białe małżeństwo, Czerwony Kapturek, Gdzie jest szlagier, Kochankowie z ulicy Kamiennej, Solo na kontrabasie oraz Ulice wielkich miast). Media i kręgi opiniotwórcze przedstawiały ją jako czołową reprezentantkę nowego pokolenia twórców piosenek. Wkrótce złożono jej propozycję prowadzenia Radiowego Studia Piosenki. W ciągu siedmiu lat działalności tego zespołu Polskiego Radia, Pisarka poznała licznych muzyków i kompozytorów. Zespół nagrał i przedstawił na antenie Polskiego Radia ponad pięćset piosenek, promując późniejsze gwiazdy estrady (m.in. Ewa Demarczyk, Maryla Rodowicz, Wojciech Młynarski i Marek Grechuta oraz zespoły Alibabki i Skaldowie).
Osiecka tworzyła stale sztuki i spektakle z piosenkami, przeznaczone dla teatrów i najnowszego medium PRL – rozpowszechniającej się za czasów Władysława Gomułki telewizji (jeszcze tylko czarnobiałej). W grudniu roku 1963 wraz z kompozytorem Adamem Sławińskim przystąpiła do tworzenia cyklu programów dla Teatru Telewizji Listy śpiewające. Pierwsza audycję z tego cyklu reżyserował Edward Dziewoński, kolejne zaś Olga Lipińska. Listy Śpiewające otrzymały w r. 1967 nagrodę prezesa Komitetu ds. Radiofonii i Telewizji.
Pierwszą sztuką powstałą dla profesjonalnej sceny teatralnej była Niech no tylko zakwitną jabłonie, wystawiona na deskach Teatru Ateneum, z którym Osiecka była związana przez lata. W roku 1962 Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza wydała pierwszy zbiór jej piosenek pt. Kolory. Muzykę do tekstów Pisarki tworzyli m. in. Seweryn Krajewski, Krzysztof Komeda i Adam Sławiński. Pierwszą, zawierającą przede wszystkim utwory z STS, płytę autorską wydały Polskie Nagrania w r. 1967 (Piosenki Agnieszki Osieckiej). Przed śmiercią przygotowywała album Pięć oceanów, którego premiery w Polskim Radiu już nie doczekała. Zmarła z powodu choroby nowotworowej. W roku 1997 została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.
Agnieszka Osiecka: Coca-Cola – to jest to!
Czas dzieciństwa
Agnieszka Osiecka urodziła się 9 października 1936 r. w Warszawie, w domu przy ulicy Tynieckiej. Witold i Maria ochrzcili ją rok później, 17 września 1937 roku, w parafii rzymsko-katolickiej Bożego Ciała na Kamionku w Warszawie. Niebawem rodzina przeniosła się do Zakopanego, gdzie para prowadziła kawiarnię Watra. Witold Osiecki m.in. koncertował tam na fortepianie. W sierpniu roku 1939 Osieccy powrócili do stolicy, zamieszkując na Saskiej Kępie, przy ul. Jakubowskiej 16/5.
W latach okupacji niemieckiej Agnieszką opiekowali się dziadkowie i guwernantka Nina, zaś ojciec i matka prowadzili w Warszawie przy ul. Moniuszki kawiarnię, noszącą również nazwę Watra. Dziecko uczyło się w Prywatnej Polskiej Szkole Powszechnej Jadwigi Reutt. 1 sierpnia 1944 r. zastał Osieckich w Śródmieściu, gdzie chronili się w piwnicach przy Moniuszki aż do 2 października. Po wygnaniu z miasta, znaleźli się w obozie przejściowym w Pruszkowie, skąd trafili do obozu pracy w położonym w Dolnej Austrii Sankt Pölten. Mimo złowrogiej nazwy, obóz okazał się, przynajmniej we wspomnieniach Agnieszki, miejscem co najmniej znośnym, pobyt tam, w towarzystwie dzieci z różnych krajów okupowanych, wspominała jako przypominający słoneczne wakacje (por. okupacyjne losy Leopolda Tyrmanda, pracującego jako robotnik z „kraju sojuszniczego” Rzeszy – Francji Vichy).
Witold i Maria wrócili do Warszawy wkrótce po kapitulacji Rzeszy, bo w czerwcu roku 1945. Ich okupacyjne mieszkanie było obrócone w ruinę, wprowadzili się zatem do ojca Marii. We wrześniu Agnieszka rozpoczęła naukę w IV klasie Publicznej Szkoły Powszechnej nr 173 w Warszawie. 27 grudnia 1945 roku rozpoczęła pisanie dziennika, który od 18 maja roku 1949 tworzy pod pseudonimem Bożena Ostoja. Dwa lata później wstąpiła do ZHP, a 16 czerwca roku 1948 ukończyła szkołę powszechną. Od 1 września tegoż roku zaczęła uczyć się w warszawskiej Szkole Ogólnokształcącej Stopnia Licealnego nr XII im. Marii Curie-Skłodowskiej. 22 października 1949 Agnieszka Osiecka wstąpiła do Związku Młodzieży Polskiej, w którym pełniła obowiązki sekretarki koła i kierowniczki agitacji i propagandy. Z ZMP usunięto ją za „sianie fermentu” w r. 1953 (skutecznie odwołała się rok później). Od roku 1950 była również opiekunką świetlicy dla dzieci, pracując przy tym społecznie po kilka godzin tygodniowo jako instruktorka wychowania fizycznego w grochowskim Domu Harcerza. W tymże okresie rozpadło się małżeństwo rodziców Pisarki, czego „oficjalnym” znakiem było publiczne spotykanie się przez Witolda Osieckiego z aktorką i wróżbitką włoskiego pochodzenia Józefiną Pellegrini i zrzeczenie się na rzecz Marii mieszkania. Rozwód nastąpił jednak dopiero w r. 1959.
Czas młodości
W maju roku 1952 Agnieszka zdaje maturę, a następnie otrzymuje świadectwo dojrzałości. Od października tego roku rozpoczyna studia dziennikarskie na Wydziale Filozofii Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas praktyk studenckich latem 1954 w gdańskim ‘Głosie Wybrzeża” Osiecka poznała twórców teatrzyku Bim-Bom, w tym Zbigniewa Cybulskiego i Bogumiła Kobielę oraz Sławomira Siereckiego. W roku 1955 ukazują się jej artykuły w „Sztandarze Młodych” i „Po Prostu”, w tym artykuł krytykujący Poemat dla dorosłych Adama Ważyka. Pisarka wstępuje również do Studenckiego Teatru Satyryków, debiutując piosenką Kolory (Piosenka o kolorach). W STS pozostanie przez 17 lat, tworząc ponad 160 tekstów i zasiadając w radzie artystycznej Teatru. Niebawem nadchodzi ostatni rok studiów, a wraz z nim obrona pracy magisterskiej Powojenne inscenizacje Czechowa w Polsce i egzamin magisterski. 1 czerwca 1956 Osiecka zostaje członkiem Stowarzyszenia Autorów ZAiKS, a dwa tygodnie później otrzymuje dyplom magistra Wydziału Dziennikarskiego UW.
Po studiach nadal pisuje do „Sztandaru Młodych”, a latem roku 1957 odwiedza wraz z STS Moskwę, by wziąć udział w Światowym Festiwalu Młodzieży. Dalszą część wakacji spędza na winobraniu w Burgundii. We Francji po raz pierwszy odwiedza Maisons-Laffitte. Przywozi stamtąd maszynopis Cmentarzy Marka Hłaski – w tym okresie jej sympatii oraz poznaje Jerzego Giedroycia i środowisko paryskiej „Kultury”, rozpoczyna też związek z Andrzejem Jareckim. Od października 1957 roku Agnieszka rozpoczyna studia na Wydziale Reżyserskim Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi, mieszka w akademiku na Bystrzyckiej. 31 grudnia uczestniczy w pamiętnym Sylwestrze, podczas którego dokonuje się „Powstanie i upadek Wolnej Republiki STS”. Kilkanaście dni później w STS odbyła się prapremiera przedstawienia Andrzeja Jareckiego z piosenkami tegoż i Osieckiej Szopka Betlejemska, czyli Jasełka Polskie Narodowe na Rok Bieżący. 16 grudnia 1958 wspólnie z Danielem Szczechurą Pisarka realizuje etiudę filmową Estees. W tym samym czasie zaręcza się z Markiem Hłaską. W czasie studiów filmowych Poetka w ramach praktyk studenckich była asystentką na planie Niewinnych czarodziejów Andrzeja Wajdy, stając się po latach pierwowzorem postaci studentki reżyserii o imieniu Agnieszka w Człowieku z marmuru.
12 lutego 1960 r. w Studenckim Teatrze Satyryków odbywa się prapremiera sztuki Osieckiej Orcia i Yale czyli czekając na Świętego Mikołaja w reżyserii Jerzego Markuszewskiego. Miesiąc później w Teatrze Dramatycznym zostaje po raz pierwszy wystawiona przeróbka Ptaków Arystofanesa, przygotowana przez Pisarkę wspólnie z Andrzejem Jareckim. Reżyserem był Konrad Swinarski. W listopadzie piosenka Mój pierwszy bal otrzymuje tytuł Radiowej Piosenki Miesiąca. W styczniu 1961 r. Teatr Telewizji przedstawia wodewil Poetki i Jareckiego Przesada, reżyserowany przez Konrada Swinarskiego. 21 kwietnia 1962 r. Osiecka wychodzi za mąż za producenta filmowego Wojciecha Frykowskiego. Ślub miał miejsce w Zakopanem, a panna młoda przeprowadziła się z Warszawy do domu męża w Radonicach. W tym samym czasie miał miejsce jej debiut książkowy: śpiewnik Kolory. Piosenki estradowe (na głos z fortepianem) wydany w serii Biblioteka Teatrów Amatorskich przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą. Poszczególne teksty opracował muzycznie związany od l. 50 z teatrami studenckimi kompozytor Edward Pałłasz. Rok 1962 przyniósł też Wieniec Laurowy – nagrodę główną na Festiwalu Teatru Małych Form w Sarajewie, przyznaną za sztukę Oskarżeni (tzw. faktomontaż stworzony przez Agnieszkę Osiecką wspólnie z Andrzejem Jareckim, jego prapremiera odbyła się w roku 1961 w STS).
W roku 1963 kończy się trwające kilka miesięcy małżeństwo z Wojciechem Frykowskim (rozwód 12 października). Poetka wspólnie z Janem Borkowskim rozpoczyna prowadzenie Radiowego Studia Piosenki. Właśnie z Borkowskim podejmuje decyzję o zakupie motorówki, którą planuje popłynąć w górę Wisły z Warszawy na Mazury. Podczas pierwszego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu zostaje nagrodzona za Piosenkę o okularnikach, otrzymuje również wyróżnienia za sześć innych tytułów. W grudniu Pisarska wraz z Adamem Sławińskim i Andrzejem Kurylewiczem przygotowuje dla Teatru Telewizji pierwsze Listy Śpiewające, ukazujące się w l. 1964-1970; większość z nich reżyserowała Olga Lipińska. Wkrótce rozpoczął się trwający dwa lata romans z Jeremim Przyborą. W 2010 r. ukazał się zbiór korespondencji pary z l. 1964-1966 Agnieszki Osieckiej i Jeremiego Przybory listy na wyczerpanym papierze.
16 czerwca 1964 r. w Teatrze Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie zostaje wystawiona sztuka Niech no tylko zakwitną jabłonie w reżyserii Jana Biczyckiego, za którą Autorka otrzymała niebawem nagrodę główną na Festiwalu Polskiej Dramaturgii Współczesnej. Rok 1965 przynosi wyjazd do Londynu i Szwecji. Ukazuje się również zbiór ballad i piosenek na głos z fortepianem Wyszłam i nie wróciłam. Na IV Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu piosenka Na całych jeziorach ty otrzymuje nagrodę Ministra Kultury i Sztuki, a w festiwalowym koncercie „Premiery” drugą nagrodą zostaje uhonorowana piosenka Dookoła noc się stała. W roku 1966 Polskie Nagrania wydają płytę Piosenki Agnieszki Osieckiej, a Tomira Łepkowska przygotowuje antologię Zupełnie jak w piosence… Kompozycje estradowe Jarosława Abramowa, Andrzeja Jareckiego i Agnieszki Osieckiej. 16 października Pisarska wychodzi za mąż za poznanego w Piwnicy pod Baranami Wojciecha Jesionkę, reżysera teatralnego, współpracującego m.in. z STS i Teatrem Telewizji.
Czas dojrzałości
Dzięki przyznanemu w roku 1967 stypendium Fundacji Forda Osiecka mogła wyjechać do USA, gdzie poznała m.in. przedstawicieli nowojorskiego środowiska hippisów oraz spotkała się z Markiem Hłaską, jak się okazało, po raz ostatni w Los Angeles (kwiecień 1968). Pamiątką po uczuciu była maszyna do pisania Hłaski, która stała na biurku Pisarki do końca jej życia. W USA odwiedziła m.in. Chicago, San Francisco i Santa Fe, w Los Angeles mieszkała u Henryka Grynberga. 13 czerwca 1968 roku w Teatrze Ateneum odbyła się prapremiera Apetytu na czereśnie. Przedstawienie reżyserował Zdzisław Tobiasz, muzykę stworzył Maciej Małecki. W roku 1969 ukazała się powieść dla dzieci Dzień dobry, Eugeniuszu.
23 stycznia 1970 roku rozwód kończy związek z Wojciechem Jesionką. Jego miejsce zajął dziennikarz „Polityki” Daniel Passent, z którym Pisarka zamieszkuje w Falenicy w r. 1971. W następnym roku para oczekuje już dziecka, a Agnieszka pisze dziennik – list do przyszłego potomka. Krótko po rozwodzie Pisarki wyszły Listy śpiewające – zbiór scenariuszy telewizyjnych a przede wszystkim debiutancka powieść Zabiłam w ptaka w locie. W Polskim Radiu miała miejsce premiera baśni muzycznej Głaz, motyl i śmierć. Popularne aż do końca PRL hasło reklamowe smacznego „łącznika” z krajami Zachodu i USA „Coca-cola to jest to” Osiecka wymyśliła w roku 1972. Wydała również powiastkę dla dzieci Dixie, a 15 lipca 1972 r. w warszawskim Teatrze Rozmaitości miała miejsce prapremiera sztuki Dziś straszy w reżyserii Witolda Skarucha.
5 lutego 1973 r. przychodzi na świat jedyne dziecko Pisarki – Agata Passent. XIII Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie przyznaje Osieckiej Grand Prix za piosenki Małgośka oraz Diabeł i raj. Dwa lata później Agnieszka Osiecka i Daniel Passent publikują utwory dla dzieci Pantoflisko i Thursday and Friday. 23 maja 1977 r. umiera Wiktor Osiecki.
W roku 1978 Poetka poznaje Zbigniewa Mentzla, w którym zakochuje się. W związku z tym, gdy Daniel Passent otrzymał w r. 1979 stypendium Niemana pozwalające na rozpoczęcie studiów na Uniwersytecie Harvarda, Pisarka i córka jadą wraz z nim do USA, jednak w grudniu Osiecka pozostawia córkę i jej ojca, a sama wraca do Polski. Związek z Passentem kończy się definitywnie, gdyż Poetka w r. 1980 przeprowadza się do swej matki. W tych burzliwych latach ukazuje się zbiór wierszy Imionnik z kwiatem, powstaje również audycja z cyklu telewizyjnego Spotkania liryczne pt. Szeptanka oraz cykl programów z piosenkami dla Telewizji Polskiej Sentymenty.
W latach 80. odbyły się prapremiery: monologu scenicznego Masaż twarzy, wykonanego przez Annę Seniuk, reżyserowanego zaś przez Stanisławę Grotowską (Teatr Polskiego Radia) oraz Świnki w reżyserii Barbary Katarzyny Radeckiej (Estrada Śląska w Katowicach). W r. 1981 ukazał się również tomik poezji Wada serca, a dwa lata później Osiecka wraz z Sewerynem Krajewskim przystąpiła do pracy nad realizowanym w l. 1983-1984 cyklem z piosenkami Z pamiętnika szalonej gospodyni. Niebawem drukiem wychodzą Szpetni czterdziestoletni, tom wierszy Żywa reklama i piosenka dla teatru lalek Kolęda myszki (w ramach Serii z Wiewiórką Krajowej Agencji Wydawniczej, z ilustracjami Edwarda Lutczyna). W roku 1985 Osiecka przez kilka miesięcy prowadziła dziennik relacjonujący bieżące zdarzenia uwięzionemu w związku ze stanem wojennym Adamowi Michnikowi. Niewiele później wychodzi powieść dla dzieci Szczególnie małe sny oraz powstają songi przeznaczone dla wrocławskiego Teatru Współczesnego im. Edmunda Wiercińskiego, które wykorzystano w adaptacji Sztukmistrza z Lublina Izaaka Bashevisa Singera. Podczas VIII Przeglądu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu odbyła się prapremiera monodramu Biała bluzka w reżyserii Magdy Umer, wykonanego przez Krystynę Jandę. Biała bluzka ukazuje się w roku 1988, wtedy też do księgarń trafiają autobiograficzne Haftowane gałgany Krystyny Sienkiewicz, do których Agnieszka Osiecka napisała przedmowę i poetyckie komentarze. W tym czasie Pisarka związała się z Michałem Kottem, kilkanaście lat młodszym od niej filozofem, synem krytyka literackiego i teoretyka teatru Jana Kotta. Jesienią 1988 roku miał odbyć się ich ślub, jednak niedoszły pan młody zrezygnował w ostatniej chwili. Rok później ukazuje się powieść Czarna wiewiórka oraz powstaje film dokumentalny Grażyny Pieczuro Agnieszka z muzyką Seweryna Krajewskiego. Autorka scenariusza i reżyserka podjęła próbę nakreślenia sylwetki twórczej Pisarki, przedstawiając zarys biografii, wspomnienia związane z rodziną oraz próbę określenia przez Osiecką własnej osobowości. Film zawiera również wypowiedzi znanych przedstawicieli świata sztuki dotyczące różnych sytuacji z życia Poetki, w tym sprawy wydalenia i przywrócenia dzięki odwołaniu do sądu koleżeńskiego z ZMP, przyjaźni z mężem oraz pracy w Studenckim Teatrze Satyryków.
Czas pożegnań
W roku 1990 ukazują się Białe zeszyty – album z piosenkami na głos z forepianem, zbiór felietonów Zabawy poufne, powieść dla młodzieży Salon gier oraz wybór piosenek i poezji Śpiewające piaski. Dwa lata później Osiecka wydaje autobiograficzną książkę Rozmowy w tańcu, a 26 września w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie zostaje wystawiona Śnieżyca – sztuka według Śniegu Stanisława Przybyszewskiego. Reżyserem był Zygmunt Konieczny. Oprócz tego, w stołecznym Teatrze Wielkim miała miejsce prapremiera opery dla dzieci Pan Marimba, z librettem autorstwa Poetki. 16 czerwca 1994 r. odchodzi Maria Osiecka, a jej córka poznaje pieśniarza, scenografa i reżysera teatralnego André Ochodlo, zaangażowanego m.in. w popularyzowanie twórczości Żydów aszkenazyjskich powstającej w języku jidysz. Dzięki znajomości z tym artystą, od roku 1994 Agnieszka Osiecka współpracowała z Teatrem Atelier w Sopocie. Właśnie dla tej sceny napisała swe ostatnie songi, m.in. do musicalu Wilki opartego na powieści Izaaka Bashevisa Singera, oraz sztuki, uznawane przez krytyków za najbardziej wartościowe w jej całym dorobku twórczym. Wkrótce Magda Umer nagrywa cykl wywiadów telewizyjnych Rozmowy o zmierzchu i świcie, którego pierwsze odcinki Agnieszka Osiecka zdążyła jeszcze obejrzeć 9 października 1996 r. podczas spotkania urodzinowego.
7 marca 1997 r. Poetka zmarła w jednym z warszawskich szpitali z powodu postępów raka jelita grubego. Zmagała się również z uzależnieniem od alkoholu. Pogrzeb odbył się po 10 dniach, w kościele św. Karola Boromeusza. Grób znajduje się na Cmentarzu Powązkowskim. Pieczę nad dorobkiem pisarskim oraz dziedzictwem pamięci i wspomnień sprawuje założona przez Agatę Passent Fundacja „Okularnicy” im. Agnieszki Osieckiej.
Od roku śmierci Pisarki organizowany jest konkurs na interpretację jej piosenek „Pamiętajmy o Osieckiej”. Jego rosnąca z roku na rok popularność stała się przyczynkiem do utworzenia Fundacji Okularnicy, która od roku 2002 organizowała Konkurs Wokalny „Pamiętajmy o Osieckiej”. W r. 2018 po raz pierwszy konkurs ów przygotował poznański Teatr Nowy.
Agnieszka Osiecka doczekała się kilku pomników. Pięć lat po śmierci w Opolu odsłonięto dzieło Mariana Molendy, dwa lata później w Łodzi odsłonięto fontannę – płaskorzeźbę Kochankowie z ulicy Kamiennej dłuta Wojciecha Gryniewicza. W maju 2007 r. odbyła się uroczystość odsłonięcia pomnika Pisarki w Warszawie, którego autorami są Dariusz i Teresa Kowalscy. Pięć lat później, w Rucianem-Nidzie odsłonięto pomnik wykonany przez Piotra Bogdaszewskiego. Agnieszka Osiecka patronuje również m.in. Muzycznemu Studiu Polskiego Radia, Teatrowi Atelier w Sopocie i trzem liceom ogólnokształcącym z Warszawy, Wrocławia i Sopotu.
Wokół twórczości Agnieszki Osieckiej
Ważną rolę w życiu i rozwoju twórczym Pisarki odegrał działający w Warszawie w l. 1954-1975 Studencki Teatr Satyryków – zasłużony zespół artystyczny czasów PRL, uznawany wśród krytyków i badaczy za jeden z najbardziej wyraźnych symboli Października ’56, skupiający „rozczarowanych zetempowców”. Swoistą symbolikę miała już sama siedziba zespołu, który od roku 1956 mieścił się w Pałacyku Szymona Bogumiła Zuga – dawnej loży masońskiej. Właśnie tam Rafał Olbromski – bohater Popiołów Stefana Żeromskiego – został przyjęty do wolnomularstwa. Przez lata Teatr miał charakter formalnie amatorski, profesjonalizacji doczekał się dopiero w r. 1970, zmieniając przy tym nazwę na Teatr Satyryków STS. W roku 1972 z polecenia PZPR został połączony z Teatrem Rozmaitości, co sprawiło że niebawem przestał istnieć. Wraz z Jarosławem Abramowem, Andrzejem Jareckim i Stanisławem Tymem, Agnieszka Osiecka należała do młodych twórców tekstów, z którymi współpracowali muzycy (Marek Lusztig, Edward Pałłasz, Maciej Małecki), reżyserzy (wspomniany już Jerzy Markuszewski, Olga Lipińska i Wojciech Solarz) oraz aktorzy (m.in. Kazimiera Utrata, Ryszard Pracz, Henryk Malecha, Stanisław Mireński i Jan Stanisławski, który dołączył do STS po likwidacji kabaretu Stodoła). Gościnnie na jego deskach grali m.in. Barbara Krafftówna, Kalina Jędrusik, Wojciech Siemion, Andrzej Łapicki i Zbigniew Zapasiewicz. W roku 1957 jednoaktówkę Bertolda Brechta Ten kto mówi „tak” i ten, kto mówi „nie” wyreżyserował dla Teatru Telewizji Konrad Swinarski.
STS swą specjalnością uczynił tzw. rewie satyryczne, dał 55 premier i ponad 3 000 przedstawień, począwszy od pierwszego z 2 maja 1954 r. aż po ostatnie z 14 marca roku 1975. Dewizą zespołu stała się wypowiedź Andrzeja Jareckiego „Mnie nie jest wszystko jedno”. Ze składanki rewiowej STS Wszystko, co nasze pochodzi m.in. hymn inteligencji polskiej lat realnego socjalizmu, z którym identyfikują się „młodzi i wykształceni” do dziś, czyli słynna Piosenka o okularnikach z muzyką Jarosława Abramowa. Studencki Teatr Satyryków miał charakter pionierski – działał, gdy dopiero zaczynały powstawać inne sceny nastawione na kabaret i satyrę (Bim – Bom, Piwnica pod Baranami). STS pomagał zaistnieć na scenie wielu talentom kontestującym założenia ustroju, zwłaszcza po przełomie roku 1956. W Krakowie czy Gdańsku, poza centrum, cenzura bywała nieco łaskawsza, jednak w Warszawie jej sito było gęstsze. Stąd, lektura tekstów Osieckiej, Jareckiego czy Tyma może nasuwać na myśl niewinne żarty, jednak w latach PRL były to sposoby wyrażania i ratowania zdrowego rozsądku przed ówczesnym „mainstreamem” czyli pustosłowiem i tautologiami doktrynerstwa dogmatyków marksizmu-leninizm (np. Czerwony kapturek A. Osieckiej, Statystyka Andrzeja W. Piotrowskiego czy też Cezar z obowiązku Kai Holzman). Żadnej premiery Teatru nie opuścił m.in. Tadeusz Kotarbiński, który napisał w księdze pamiątkowej, że [d]o STS idzie się od jakiegoś czasu zawsze na pewniaka (…) widz … zostanie uczęstowany u sceny intensywnym koktajlem, wrogiem mdłej lemoniady, lecz nade wszystko wrogiem wody sodowej usadowione w głowie. … Kto i co bowiem dominuje w STS-ie? Chyba tryptyk: DOBRO, PIĘKNO i PRAWDA. [które] pasjami lubią przekorę, a dobry kawał cieszy je nadzwyczajnie. (T. Kotarbiński, Wariacje na temat STS za culture.pl). Trudno nie wspomnieć o bezcennej dla poznania dziejów Teatru etiudzie studenckiej Agnieszki Osieckiej STS 58, całkowicie odmiennej od rutynowych archiwaliów i kronikalnych zapisów fragmentów przedstawień Polskiej Kroniki Filmowej. Autorka filmu stała się swego rodzaju medium, dysponującym kamerą, mikrofonem i taśmą a do tego doskonale zorientowanym w temacie, którym żyła i który znała w każdym aspekcie. STS 58 to spojrzenie indywidualne, wnikliwe, zwracające uwagę na cały organizm Teatru, począwszy od piwnic, gdzie trudzą się w beznadziejnych warunkach plastycy, poprzez naradę programową połączoną ze sceną prezentacji zespołu przy pomocy rytuału palenia wspólnego papierosa, aż po zawieszone wysoko nad sceną reflektory. (M. Hendrykowski, Etiudy Agnieszki Osieckiej, s. 172 i n.). Zaledwie ośmiominutowy reportaż dotyka również kwestii stałych „trudności” z cenzurą z ulicy Mysiej 2 – wymownie świadczy o tym już samo ujęcie wejścia do gmachu Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (ibidem).
Etiudy filmowe Agnieszki Osieckiej
Fragmentem wczesnego, a przy tym mało znanego i nieraz lekceważonego, okresu twórczości Agnieszki Osieckiej są etiudy filmowe nakręcone w l. 1957-1961. Sama Autorka w swych wspomnieniach (Rozmowy w tańcu, Galeria Potworów, Szpetni czterdziestoletni) nie rozwijała niemalże wcale tematu studiów reżyserskich, zapewne z powodu osobistego rozczarowania nauką w PWSF. Film interesował ją również na studiach dziennikarskich, na których realizowała dwie specjalizacje: filmową i teatralną (w programie studiów: „teatr nowożytny”). Studia Osiecka ukończyła, nakręciła również film dyplomowy, jednak do obrony nie przystąpiła. Wobec tego zamknął się przed nią obiecujący w roku 1957 – gdy rozpoczynała pierwszy rok studiów – kierunek rozwoju artystycznego (Marek Hendrykowski, Etiudy…, s. 163-164, i passim, tam też o wielorakich związkach Osieckiej z filmem i ludźmi kina, m.in. jako recenzentka). Zachowały się jednak same filmy, zdeponowane w archiwum uczelni na trwałej taśmie filmowej 35 mm.
Pierwszym z nich jest ćwiczenie reżysersko – operatorskie Bibliofil, przez wiele lat uznawany za utracony. Bibliofil to nie akademicka etiuda, lecz film promocyjno-reklamowy w formie żartu – prostej anegdoty. Nieco mylący jest tytuł – bohater nie jest bowiem kolekcjonerem książek, lecz zapalonym czytelnikiem prasy ilustrowanej o wyglądzie młodego inteligenta. Akcja dzieje się w pokoju, gra dwóch aktorów – młodych mężczyzn. Jeden z nich, w okularach, o wyglądzie studenta siedzi na fotelu skupiony na szpalcie czasopisma. Odrywa się od lektury tylko raz, by przetrzeć okulary. Za jego plecami przez niedomknięte drzwi wchodzi drugi aktor – zamaskowany chustą „zbój” niczym z westernu, ze sporym nożem w dłoni. I jego zajmuje lektura, a zaintrygowany próbuje trącaniem w ramię i łaskotaniem za uchem (!) skłonić „okularnika” do przewrócenia strony pisma. Ostatecznie siada z tyłu. Budzącym tak wielkie zainteresowanie pismem jest liczący się w PRL, wydawany pod auspicjami ZMP, tygodnik ilustrowany „Dookoła świata”, z którym Agnieszka Osiecka współpracowała podczas studiów dziennikarskich. Dalsza akcja Bibliofila jest dość zaskakująca: siedzący na fotelu gospodarz wyciąga z ręki „rozbójnika – czytelnika” nóż, rozcina nim kartki pisma, wbija go w drewno poręczy i kontynuuje lekturę. Po chwili odwraca się do intruza, zamienia maskującą chustę na apaszkę, a w końcu oddaje mu część swego egzemplarza tygodnika i głaszcze po głowie niczym oswojonego pieska. Pointą jest slogan reklamowy: Kto czyta, ten żyje. Kto czyta „Dookoła świata”, ten żyje 2x dłużej (zob. opis filmu ze zdjęciami w: Marek Hendrykowski, Etiudy…, s. 167-168). Bibliofil przypomina dwa inne filmy krótkometrażowe z tego okresu: Morderstwo Romana Polańskiego z r. 1957 oraz animację reklamową Sztandar Młodych Jana Lenicy i Waleriana Borowczyka z tego samego roku. Etiuda spełniła cele postawione szkolnemu ćwiczeniu, a poważne ograniczenie – brak dźwięku – Autorka pomysłowo przezwyciężyła korzystając z napisów na początku i na końcu filmu (ibidem, s. 169).
Jak podaje Marek Hendrykowski, warte uwagi jest również Solo na kontrabasie, nie mające charakteru ćwiczenia studyjnego – warsztatowej miniatury, lecz wychodzące odważnie poza uczelnię, w plener, a co za tym idzie odkrywające filmowy urok scenerii Łodzi. Etiuda mówi o bólu egzystencji, o dramacie wyłączenia i wyobcowania bohatera ze świata, w którym udawało mu się dotąd znośnie żyć. Bohater Solo na kontrabasie nie buntuje się, przyjmuje ochronną postawę rezygnacji, godzi się ze status quo, w którym nie ma miejsca na współczucie dla kogoś starszego, słabego i bezradnego. Osiecka poruszyła zatem tematykę o uniwersalnym charakterze, czyniąc swą pracę zawsze aktualną. Wzorem estetycznym dla stylistyki zdjęć etiudy są sceny uliczne z Pętli Wojciecha Hasa (1957), jednak poza tym Poetka poszła własną drogą: plener industrialnej Łodzi to sugestywne tło egzystencjalnej samotności człowieka, który doświadcza dramatycznego zagubienia w obcym mu świecie. Solo na kontrabasie cechuje się balladowym tonem, co w połączeniu z temperamentem reżyserskim Osieckiej sprawiło, że szarość ulic i podwórzy kamienic nabiera cech przede wszystkim lirycznych, a rzeczywistość staje się odrealniona (M. Hendrykowski, Etiudy…, s. 171-172). Słowa tytułowego solo – ballady napisała jej reżyser, muzykę zaś stworzył jej kolega z Teatru Satyryków Wojciech Solarz.
Rękopis znaleziony w bibliotece
W roku 2016 ukazała się po raz pierwszy powieść Neponset, powstała na przełomie l. 70. i 80. Tekst opracowały Karolina Felberg-Sendecka i Marta Dobromirska-Passent (żona Daniela) w oparciu o rękopis i dwa maszynopisy znajdujące się w Archiwum Agnieszki Osieckiej w Bibliotece Narodowej. Utwór w formie dziennika głównej bohaterki o imieniu Marta, zawiera nietrudne do zauważenia wątki autobiograficzne: mieszkająca w amerykańskim Cambridge (siedziba Harvardu!) bohaterka książki to zaangażowana w pracę i życie społeczne studentka, osoba żywiołowa, anarchiczna i antysystemowa, a przy tym nieprzystosowana do życia. Samą siebie charakteryzuje jako „radio zgubione przez astronautów, pędzące po niebie z resztkami audycji o hodowli kurcząt albo bratków – audycji, której już nikt nie słucha” i „pojemnik, w którym kołaczą się dawne odgłosy i echa”.
Rafał Marek, 18.09.2021
Literatura:
Artykuł biograficzny w Wikipedii https://pl.wikipedia.org/wiki/Agnieszka_Osiecka
Strona Fundacji Okularnicy zawierająca m.in. kalendarium, wywiady i wspomnienia o Agnieszce Osieckiej https://okularnicy.org.pl/
Marek Hendrykowski, Etiudy Agnieszki Osieckiej, Images. The International Journal of European Film, Performing Arts and Audiovisual Communication 20/2012, s. 163-187; https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=531205
Janusz R. Kowalczyk, Agnieszka Osiecka – Życie i twórczość (marzec 2013), https://culture.pl/pl/tworca/agnieszka-osiecka
Tenże, Studencki Teatr Satyryków. Historia „rozczarowanych zetempowców” (2009, aktualizacja 2017), https://culture.pl/pl/artykul/studencki-teatr-satyrykow-historia-rozczarowanych-zetempowcow