Aleksander Puszkin - biografia, wiersze, twórczość

Aleksander Puszkin (Aleksandr Siergiejewicz Puszkin, 1799-1837) to najważniejszy przedstawiciel romantyzmu rosyjskiego, znany przede wszystkim jako poeta. Zajmował się również publicystyką, historiografią i krytyką literacką.

Aleksander Puszkin - biografia skrócona

Aleksander Puszkin przyszedł na świat w Moskwie, jego ojciec, Sergiej Lwowicz Puszkin należał do rodu poświadczonego już w kronikach i dokumentach ruskich z XII stulecia, podupadłego jednak po wygaśnięciu dynastii Rurykowiczów (1598). W l. 1811-1817 Aleksander Siergiejewicz uczył się w przeznaczonym dla elit młodzieży szlacheckiej i arystokratycznej elitarnym Liceum w Carskim Siole (obecnie miejscowość nosi nazwę Puszkin). Już w szkole zwrócił uwagę swym talentem poetyckim. W roku 1817 zamieszkał w Petersburgu, gdzie rozpoczął pracę w Kolegium Spraw Zagranicznych. W stolicy Imperium wstąpił do ugrupowania Arzamas, zbliżył się również do środowisk dekabrystów, dla których hołdem stał się jego list poetycki W głębinie syberyjskich rud z r. 1827 (wydany dopiero w r. 1856) oraz wiersz Arion z tego samego roku. W wieku ok. 20 lat, Puszkin stworzył kilka wierszy nie tylko krytycznie oceniających sytuację społeczną i polityczną w Rosji, lecz zawierających również sformułowania, w których można było dopatrzeć się pochwały królobójstwa a nawet zachęcania do zamachu na życie władcy imperium. Poezje te, chociaż nie wydane, krążyły jako anonimy w odpisach. Wobec tego, w roku 1820 Puszkin został administracyjne zesłany do leżących nad Morzem Czarnym guberni południowych (dzisiejsza Ukraina i Mołdawia). Przez cztery lata pracował jako urzędnik w Odessie i Kiszyniowie. W roku 1824 władze zdecydowały o przesiedleniu go do majątku jego rodziców we wsi Michajłowskoje. Powrót do Moskwy stał się możliwy w r. 1826. Swoistą podzięką Aleksandra Puszkina dla Mikołaja I były Stance z roku 1826, w których krytycy i literaci dopatrywali się pochwał i pochlebstw władcy. W tym okresie Poeta poznał Adama Mickiewicza, któremu dedykował wiersz Był tu wśród nas, powstały w r. 1834. Puszkin przełożył również jego ballady Czaty Trzech Budrysów. W roku 1831 Aleksander Puszkin ożenił się z Natalią Gonczarową, zamieszkując ponownie w Petersburgu. Wrócił też do pracy w Kolegium Spraw Zagranicznych. W roku 1833 Mikołaj I przyznał mu najniższą godność swego dworu - tytuł kamerjunkra. Trzy lata później Puszkin przystąpił do wydawania czasopisma literackiego Sowriemiennik. Poeta zginął w pojedynku, na który wyzwał w obronie honoru Gonczarowej francuskiego emigranta George’a D'Anthesa, próbującego od dłuższego czasu uwieść Natalię Puszkinę. Starcie miało miejsce 8 lutego 1837 r. Postrzelony w okolice jamy brzusznej Pisarz zmarł po dwóch dniach agonii.

Wczesne poezje Aleksandra Puszkina powstawały pod wpływem twórców rosyjskich, w szczególności G. Dzierżawina i W. Żukowskiego oraz pisarzy z Europy Zachodniej, zwłaszcza z Francji (Voltaire, E. Parny). Podobnie jak Mickiewicz, nawiązywał do klasycyzmu (anakreontyki, listy poetyckie, stance, madrygały). Po ukończeniu Liceum w Carskim Siole, Twórca zainteresował się poezją polityczną, również nawiązującą do haseł Oświecenia (oda Wolność z r. 1817, wyd. w r. 1856). Okres romantyczny rozpoczyna się od elegii Zgasło już światło dnia z r. 1820. Charakterystyczne stają się motywy liryczne oparte na własnych doświadczeniach życiowych: rozczarowanie światem, odrzucającym bohatera lirycznego, wygnanie, uwięzienie (Więzień z r. 1822, Ptaszek z r. 1823). W Demonie Puszkin zaprezentował autorską wizję ducha negacji. Cenne są wiersze o geniuszu, mistyce natchnienia, roli sztuki i wolności twórcy: Prorok (1826) oraz Poeta i czerń (1828). Jako reakcja na wybuch Powstania Listopadowego powstaje tzw. trylogia antypolska (Przed świętym grobowcem, Oszczercom Rosji, Rocznica Borodina, odpowiedzią Mickiewicza było Do przyjaciół Moskali). Na motywach rozłączenia kochanków i rozstania opierają się erotyki, np. Pożegnanie z roku 1830. Wiersze pejzażowe to np. Jesień z roku 1833 i Zimowy wieczór (1825). Druga połowa lat 20 przyniosła głownie poezje filozoficzne, mające charakter rozważania czy medytacji o kondycji ludzkiej, śmierci, wieczności i przemijaniu (np. Czy błądzę po ulicach szumnych z r. 1829, powstały w r. 1828 Anczar z motywem wędrówki). Ostatni cykl poezji, zwany kamiennostrowskim to poezja religijna (Władza świecka, 1836). Rok przed śmiercią powstaje parafraza elegii Horacego Exegi monumentum… czyli wiersz Dźwignąłem pomnik swój. Na poezji ludowej opiera się Pieśń o Stieńce Riazinie z r. 1826, wydana dopiero w r. 1881 oraz znane bajki, np. Bajka o rybaku i rybce, Bajka o carze Sałtanie i Bajka o popie i jego parobku Jołopie.

Powstały w 1820, nawiązujący tak do romansów rycerskich, Ariosta i Woltera jak i do rodzimej twórczości ludowej Rusłan i Ludmiła to zwieńczenie rosyjskich poematów preromantycznych. Łączy się w nim powaga i frywolna swoboda, heroizm sąsiaduje z komizmem, zaś wielkość ze sprawami błahymi. W nauce jako typowe poematy romantyczne określa się inspirowane Byronem „poematy południowe” (m.in. Fontanna Bachczysaraju i Jeniec Kaukazu).

Do nielicznych w epoce romantyzmu poematów dygresyjnych należy „romans wierszem” Eugeniusz Oniegin (wyd. 1833). Łączy się tu warstwa epicka z liryczną: dość prosty ciąg fabularny przerywają liryczne dygresje. Tytułowy bohater, podobny do kreacji Byrona i Constanta jest pierwszym na gruncie rosyjskim „człowiekiem zbędnym”, zaś postać Tatiany zostaje ukazana jako idealna Rosjanka. Rozbudowane sceny bitewne znalazły się w epickim poemacie Połtawa (1829). Tematykę historyczną Puszkin poruszył też w swym ostatnim poemacie czyli Jeźdźcu miedzianym (1833, wyd. 1837). Spojrzał w nim z perspektywy filozofii dziejów na konflikt racji stanu – racji nadrzędnej i interesu jednostki, podejmując w ten sposób polemikę z Ustępem III cz. Dziadów.

Aleksander Puszkin był również doskonałym prozaikiem. W latach 1827-28 pracował nad nieukończoną powieścią opowiadającym o afrykańskim protoplaście rodu matki, pochodzącym z Abisynii Abrahamie Gannibalu Murzyn Piotra Wielkiego (wyd. 1837). W roku 1831 ukazał się cykl nowel- pastiszów popularnych gatunków romantycznych zatytułowany Opowieści Iwana Piotrowicza Biełkina. Szczególnie słynna stała się nowela Poczmistrz, opowiadająca o krzywdzie „małego człowieka”. Powieścią historyczną czerpiącą ze stylu Waltera Scotta jest wydana w r. 1836 Córka kapitana, opowiadająca o czasach powstania Pugaczowa. Do najdoskonalszych utworów Puszkina zalicza się nowela psychologiczno-obyczajowa Dama pikowa z r. 1834, łącząca świat grozy, omamów i niezwykłości z przedstawieniem życia petersburskiej arystokracji.

Oprócz tego, Aleksander Puszkin dał literaturze rosyjskiej pierwszą tragedię romantyczną czyli powstającego w l. 1824-1825 a wydanego w r. 1831 Borysa Godunowa. Jest to dramat historyczny, dotyczący okresu tzw. Wielkiej Smuty, w warstwie formalnej czerpiący z dorobku Szekspira. W roku 1830 powstał cykl miniatur scenicznych przedstawiających zgubne skutki silnych namiętności. Miniatury te, znane jako „małe tragedie”, to Skąpy rycerz (wyd. 1836), Mozart i Salieri (opubl. 1831), Gość kamienny (1839) oraz Uczta podczas dżumy wydana w r. 1832.

Aleksander Puszkin: dźwignąłem pomnik swój, nie trudem rąk ciosany

Rody sławne i zasłużone

Podobnie jak niemalże współczesny mu Byron, Aleksander Puszkin także szczycił się swym pochodzeniem. Jego ojcem był Sergiej Lwowicz Puszkin, matką zaś Nadieżda Osipovna de domo Gannibal. Jej przodkowie, tak po mieczu jak i po kądzieli, również niejednokrotnie odgrywali ważną rolę w dziejach Rosji. Ród Sergieja Lwowicza był poświadczony przez dokumenty i źródła historyczne już w XII wieku (sam Puszkin przesuwał początek swej genealogii na wiek XIII). Imiona przodków Poety pojawiają się na kartach wydanej w r. 1818 Historii Państwa Rosyjskiego Nikołaja Karamzina 21 razy.

Ród liczył się na dworze carskim do końca XVI wieku, po wygaśnięciu dynastii Rurykowiczów i nastaniu po okresie Wielkiej Smuty panowania Romanowów popadł w niełaskę. Kilku przodków Autora angażowało się nawet w spiski i bunty, ściągając na siebie gniew m.in. Piotra Wielkiego. W roku 1799 – zatem w roku narodzin Aleksandra Siergiejewicza – ród Puszkinów nie odgrywał już roli na dworze, a do utraty wpływów i koneksji doszło znaczne uszczuplenie majątku. Z czasem sam Pisarz zaczął utożsamiać swe losy, zwłaszcza szykany cenzorskie i administracyjne, z dolą przodków, deklarując, że i on i oni byli prześladowani.

Trudno w tym miejscu nie wspomnieć o pradziadzie Poety ze strony matki – Abrahamie (pierwotnie: Ibrahimowi) Piotrowiczu Gannibalowi. Puszkin uważał, że jego urodzony w Etiopii w r. 1696 przodek pochodził z rodu książęcego. Ibrahim dostał się do niewoli, a następnie trafił na dwór Piotra Wielkiego, szybko zostając nieoficjalnym sekretarzem i wiernym pomocnikiem cesarza - reformatora. Ostatecznie, dzięki swej sumienności i wiedzy wojskowej, otrzymał nie tylko wolność, lecz również dziedziczne szlachectwo, a wraz z nim kilka posiadłości ziemskich jako nagrodę za rzetelną służbę rodzącemu się imperium. Mimo szczycenia się dokonaniami Gannibala, Puszkin przez całe życie zmagał się ze swoistym kompleksem odziedziczonej „murzyńskiej brzydoty” i śniadej karnacji, lękając się przy tym, że jego temperament – również, jak sądził, scheda rodowa – zaciąży na kolejach życia.

Dzieciństwo i wczesna młodość

Aleksander Puszkin (Алекса́ндр Серге́евич Пу́шкин) przyszedł na świat w Moskwie 26 maja (6 czerwca) 1799 roku. Sytuacja finansowa rodziny była ciężka, gdyż rodzice starali się zachować zewnętrzne oznaki przynależności do arystokracji, a pozbawieni odpowiedniego majątku, żyli ponad stan (D. Bethea, S. Davidov, Pushkin’s life, s. 12). O ile wiemy, tłustawy i niezdarny Sasza był ich najmniej lubianym dzieckiem, co mocno go dotykało. Azylem stawało się towarzystwo babki – Marii Aleksiejewny i niani Ariny Radionowny. Właśnie od nich przyszły autor Borysa Godunowa uczył się rosyjskiego, o czym mówi wiersz Sen z r. 1816. Letnie miesiące mały Aleksander spędzał w majątku babki Zacharowo pod Moskwą. Do Ariny Radionowny Pisarz skierował liczne, wzruszające wiersze, czyniąc ją również opiekunką bohaterki Eugeniusza Oniegina Tatiany. W tym okrasie powstały pierwsze utwory: komedia Porywacz (Похититель) oraz poemat Toliada (Толиада, 1809–11, nie zachowane). Oprócz babci i niani, bardzo znaczny wpływ na zainteresowania literackie Aleksandra Siergiejewicza miał wuj – poeta Wasilij Lwowicz Puszkin (1766-1830).

W latach 1811-1817 Pisarz kształcił się w elitarnym Liceum w Carskim Siole (Цар­ско­сель­ский ли­цей). Uroczyste rozpoczęcie pierwszego roku szkolnego miało miejsce 19 października 1811, w obecności cesarza i dworu. Opracowane pod kierownictwem ministra Michaiła Sperańskiego cucrriculum obejmowało mitologię klasyczną, literaturę starożytną (zwłaszcza rzymską), francuską i rosyjską oraz historię krajów europejskich. Szkoła miała status uczelni wyższej, wykłady prowadzono w duchu oświecenia i racjonalizmu, kształcąc w ten sposób światłe kadry zasilające administrację Imperium.

Jak pisze Dmitrij P. Niwinskij, Puszkin był uczniem dość przeciętnym, jednak bardzo wiele czytał, szybko zaczęły też powstawać młodzieńcze utwory, zwłaszcza elegie miłosne i adresowane do przyjaciół listy wierszem. Ze względu na swą znajomość francuskiego otrzymał przezwisko „Francuz”. W poemacie Miasteczko (Го­ро­док (К***) z r. 1815) mamy listę jego ulubionych autorów, do których należą przede wszystkim pisarze europejskiej klasyki, począwszy od Homera, przez Wergiliusza i Horacego aż po Moliera, Racine’a i Rousseau. Wiersz wymienia również twórców rosyjskich: poetów Iwana Dmitriewa i Gawryłę Dzierżawina, dramaturga Denisa Fonwizina, historyka i literata Karamzina, bajkopisarza Iwana Kryłowa. Odrębną pozycje związaną ze szczególną estymą, zajmują w „wykazie” Voltaire i francuski poeta Evariste de Parny.

Debiutem poetyckim Puszkina był wiersz z roku 1814 Do Poety- Przyjaciela, (К дру­гу сти­хо­твор­цу). Większe znaczenie miało jednak publiczne wyrecytowanie przez niego Wspomnień w Carskim Siole (Вос­по­ми­на­ния в Цар­ском Се­ле) w trakcie egzaminu kwalifikacyjnego kończącego kurs juniorów 8 stycznia 1815 r. Jako gość honorowy na sali był oceny sam Dzierżawin, który znużony monotonią egzaminów zasnął. Obudził się dopiero gdy Aleksander Siergiejewicza rozpoczął recytację swego utworu, stanowiącego łagodną parodię stylu Dzierżawina. Przebudzony poeta miał rzec, że oto ten, kto zajmie jego miejsce (D. Bethea, S. Davidov, Pushkin’s life, s. 12). Opinia o Puszkinie jako wielkim talencie literackim docierała do środowisk twórczych: do pisania zachęcali go m.in., poeta Konstanty Batiuszkow, dworzanin i literat Wasyl Żukowski oraz krytyk i satyryk książę Piotr Wiaziemski.

Egzamin kończący edukację w Liceum odbył się w obecności samego Aleksandra I w maju roku 1817. Ponoć cała procedura była inscenizacją, gdyż uczniowie zapewne znali pytania (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 13). Mimo to, Puszkin „postarał się” by zdać z jak najgorszym wynikiem, lokując się wśród najsłabszych uczniów. Bardzo dobre noty uzyskał jedynie z rosyjskiego, francuskiego i szermierki (!). Niezbyt dobre oceny nie miały jednak zbyt wielkiego znaczenia – właśnie w Carskim Siole Poeta znalazł swój pierwszy prawdziwy dom – poczucie wspólnoty i bliskości, którego brak tak boleśnie odczuwał w relacjach z rodzicami. W szkole zawiązały się również dożywotnie przyjaźni z Antonem Delvigiem i Iwanem Puszczybinem (ibidem).

Marzeniem młodego Puszkina była służba w gwardii cesarskiej, jednak ojciec doszedł do wniosku, że mundur kawaleryjski jest zbyt kosztowny. W miejsce tego Siergiej Lwowicz zapewnił synowi posadę sekretarza kolegialnego w Kolegium Spraw Zagranicznych. Mimo prestiżowego miejsca zatrudnienia, wynagrodzenie było, jak na warunki Petersburga, dość skromne (600 rubli rocznie). Stanowisko w ministerstwie było tylko nominalne, nie łączyły się z nim żadne obowiązki, zatem Pisarz mógł wieść wesołe i leniwe życie na podobieństwo bohatera pierwszego rozdziału Eugeniusza Oniegina.

Wielki świat Petersburga

W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku środowisko pisarzy i krytyków rosyjskich dzieliło się na dwa stronnictwa, różniące się poglądami na optymalny kształt literackiego języka rosyjskiego. Nikołaj Karamzin opowiadał się za tezą, że z rosyjskiego należy eliminować słownictwo oparte na języku cerkiewno-słowiańskim, zastępując je mową potoczną wykształconych elit. Archaiści, skupieni wokół Aleksandra Szyszkowa i Biesiady Miłośników Słowa Rosyjskiego, uznawali, że dziedzictwo słowiańskie to powód do narodowej dumy.

Dobrze wykształceni przyjaciele Aleksandra Puszkina, zwykle epikurejsko nastawieni do życia liberałowie, skupieni wokół towarzystwa literackiego Arzamas, opowiadali się za programem Karamzina, domagając się wprowadzenia do poezji nowych gatunków i mowy potocznej. Wyjątkiem był nieraz wyśmiewany poeta Wilhelm Kjuchelbeker, chętnie posługujący się stylem archaizującym. Właśnie on stał się pierwowzorem postaci Lenskiego z Eugeniusza Oniegina (D. Bethea, S. Davidov op.cit., s. 13). Sam Puszkin przyłączył się do Arzamasu wkrótce po ukończeniu Liceum lub jeszcze jako jego uczeń. Arzamas był działającą w l. 1815-1818 nieformalną grupą znajomych, przeciwnych epigonom klasycyzmu, spotykających się przy stole na dyskusjach. Wiele było też zabawy i pokpiwania sobie z przeciwników, zwłaszcza tych z Biesiady, np. urządzano ich „pogrzeby”. Nazwa pochodziła od prowincjonalnego miasta słynącego w wielkim świecie z doskonałej gęsiny lub od satyry hrabiego Dmitrija Błudowa Widzenie w arzamaskim zajeździe.

Poeta należał również do powstałego w roku 1819 koła literackiego „Zielona lampa”, skupiającego zainteresowanych życiem politycznym młodych miłośników szampana i teatru. Młodzi oficerowie i bywalcy salonów spotykali się w domu Nikity Wsiewołożskiego, gdzie rozprawiali o premierach teatralnych i pięknych balerinach, grali w karty a przy tym dyskutowali o wolności, równości i potrzebie uchwalenia konstytucji (blisko im było do dekabrystów). Właśnie w kręgu „Zielonej lampy” Puszkina zaczął fascynować hazard. Zwykle przegrywał, by pokryć długi karciane u Wsiewołożskiego zastawił m.in. rękopis zawierający niektóre z jego najwcześniejszych poezji.

Młody pisarz cieszył się opinią liberała, podobnie jak jego rówieśnicy oczekującego reform konstytucyjnych, które zapowiadał Aleksander I. Pociągały go również znacznie bardziej „radykalne”, a przede wszystkim szokujące pomysły: będąc w teatrze prezentował portret zabójcy następcy tronu Burbonów Louisa – Pierre’a Louvela, opatrzony bardzo sugestywnym podpisem „Lekcja dla carów”. Należący do przyjaciół Puszkina Aleksander Turgieniew określił takie brawurowe popisy mianem „wulgarnego wolnomyślicielstwa”, zaś prawdziwi działacze rewolucyjni, skupieni w tajnych organizacjach, nie mieli zaufania do Pisarza i nigdy nie zaproponowali mu wstąpienia w ich szeregi. Zdawali sobie sprawę z jego niespokojnego i niecierpliwego usposobienia wraz z upodobaniem do łatwego i pełnego rozrywek życia (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 14). Chętnie czytano radykalne wiersze Puszkina, które chociaż niewydane, krążyły w odpisach. W roku 1819 zainteresowały się nimi władze. Piastujący wówczas urząd ministra spraw wewnętrznych hrabia Arakczejew wraz z samym Aleksandrem I zagrozili Pisarzowi zesłaniem do Monasteru Sołowieckiego nad Morzem Białym lub na Syberię. Oprócz tego, w kwietniu 1820 roku Aleksander Siergiejewicz musiał stawić się przed petersburskim generał-gubernatorem hrabią Michaiłem Miloradowiczem. Generał-gubernator domagał się okazania wzywających do obalenia władzy poezji. Pisarz, który wcześniej wiersze spalił, wyjaśnił, że może odtworzyć je z pamięci. Wobec takiej deklaracji Miloradowicz natychmiast mu przebaczył (D. Bethea, S. Davidov, op. cit., s. 14). Mimo to, nakłonienie cara do odstąpienia do zsyłki na daleką Północ wymagało wstawiennictwa nie tylko wielkodusznego generał-gubernatora, lecz m.in. Karamzina i samej matki cesarza. Ostatecznie zsyłkę zamieniono na skierowanie w drodze administracyjnej na południe Imperium. Tam Puszkin miał pracować jako tłumacz u boku administrującego terenami oddanymi Rosji przez Turcję generała Iwana Inzowa.

Besarabia i Morze Czarne

Aleksander Siergiejewicz opuścił stolicę na początku maja 1820. W Jekaterynosławiu (dzisiejszy Dniepropietrowsk) spotkał się z bohaterem kampanii 1812 roku generałem Rajewskim, który zmierzał wraz z rodziną na niedawno podbity Kaukaz. Za zgodą generała Inzova, Puszkin spędził trzy miesiące z rodziną Rajewskiego, podziwiając góry i ich mieszkańców. Romantycznym dopełnieniem obserwacji i wrażeń z Kaukazu była lektura Byrona w przekładzie francuskim. Oprócz tego, udało się odwiedzić równie Krym. Wracając do Kiszyniowa, w którym siedzibę miał Inzova, Poeta zachorował, a w okresie rekonwalescencji wyprawił się do Bakczysaraju - stolicy wcielonego kilkadziesiąt lat wcześniej do Rosji Chanatu Krymskiego. Harem chana stanie się tłem bajronicznej Fontanny Bakczysaraju, (Бахчисарайский фонтан, 1821-1823). We wrześniu Puszkin przybył do nowej kwatery głównej generała Inzowa w stolicy Besarabii, Kiszyniowie. Zaprzyjaźnił się z generałem F.M. Orłowem, należącym do Związku Dobra Publicznego, tajnej organizacji dekabrystów, przygotowującej powstanie, zniesienie monarchii i likwidację przywilejów arystokracji. Bawiąc w majątku Rajewskiego-Dawidowa w Kamience pod Kijowem, Pisarz miał okazję poznać pozostałych członków Związku, w Kiszyniowie spotkał zaś przywódcę ruchu, pułkownika Pawła Pestela, który zrobił na nim wielkie wrażenie.

Podczas swego trzyletniego pobytu w Kiszyniowie Puszkin kilkakrotnie pojedynkował się. Co prawda obeszło się bez rozlewu krwi, jednak karą było po kilka tygodni aresztu domowego. Miał też romans z Kalypso Polichroni, młodą Greczynka, w której kochać się miał Byron. W roku 1822 ukazał się Jeniec Kaukazu (Кавказский пленник), niebawem zakończyły się prace nad Fontanną Bakczysaraju. Powstaje też elegia Do Owidiusza – również skazanego przez cesarza na wygnanie nad brzeg Morza Czarnego. W odpisach krążył jawnie ateistyczny i obsceniczny poemat Gabrieliada (Гав­рии­лиа­да) z roku 1822, inspirowany Wojną bogów (Guerre des Dieux) Parny’ego i burleskowym portretem Joanny D’Arc stworzonym przez Woltera (Dziewica Orleańska, La pucelle z r. 1755). W Kiszyniowie Puszkin rozpoczął również prace nad Eugeniuszem Onieginem (Евгений Онегин), poematem przypominającym Don Juana Byrona. Tworzenie poematu trwało aż osiem lat (1823-1831).

W Odessie

W sierpniu 1823 zesłany Pisarz został administracyjnie przeniesiony do Odessy. To tętniące życiem miasto portowe nad Morzem Czarnym było siedzibą generał-gubernatora hrabiego Michaiła Woroncowa – wykształconego w Anglii bohatera wojen napoleońskich a przy tym znanego liberała (m.in. wyzwolił swych włościan). Hrabia chętnie gościł Puszkina w swym domu, udostępnił bibliotekę i zaproponował posadę w swej kancelarii. Pensja w wysokości 700 rubli rocznie okazała się jednak zbyt mała, by pokryć rozmaite wydatki związane ze stylem życia Poety, który stale szukał dodatkowych dochodów u wydawców (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 15).

Podczas pobytu w Odessie Pisarz kochał się w trzech uwodzicielskich a przy tym doświadczonych życiowo kobietach: żonie kupca Amalii Riznicz, Karolinie Sobańskiej (Mickiewicz dedykował jej Sonety Krymskie) oraz hrabinie Elżbiecie Woroncowej z Branickich, żonie jego przełożonego i chlebodawcy. Imiona „Amalia” i „Eliza” znajdują się na słynnej „liście Don Juana”, sporządzonej przez Puszkina w roku 1829 (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 15-16, ze spostrzeżeniem, że poszczególne związki z „Muzami Odessy” łączy przede wszystkim intensywność uczuć Pisarza).

W mieście Aleksander Siergiejewicz spotkał również towarzysza wspomnianej już podróży na Kaukaz Aleksandra Rajewskiego. Ponieważ Rajewski również kochał się w Elżbiecie Woroncowej, posłużył się Puszkinem, by odwrócić uwagę od siebie. Gdy Poeta zorientował się, że został wykorzystany, był nie tylko zazdrosny ale i zraniony. Poetyckim wyrazem jego uczuć było sportretowanie Rajewskiego jako podobnego do Lucyfera potępionego anioła (poematy Demon (Демон) z r. 1823 oraz powstała w kolejnym roku Zdrada). Narastało również niezadowolenie generał-gubernatora, który, rozdrażniony wielkopańskimi manierami Puszkina i zalecaniem się do jego żony, zaczął traktować Pisarza jak szeregowego urzędnika. Dla potomka rodu z sześcioma wiekami tradycji było to nie do zniesienia (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 16). Ostatecznie Michaił Woroncew wniósł o przeniesienie Puszkina w inne miejsce, jednak Poeta uprzedził tę decyzję i zrezygnował ze służby, ośmieszając przy tym swego adwersarza w złośliwych epigramatach.

Poważniejszym problemem było przechwycenie przez władze policyjne listu Puszkina adresowanego do przyjaciela, w którym znalazło się stwierdzenie, że „ateizm jest niestety najbardziej prawdopodobny”. Sytuacja była groźna, gdyż tak kategoryczne stwierdzenie było skierowane przeciwko religii prawosławnej, a zatem i państwu rosyjskiemu (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 16). Car postanowił wydalić Pisarza ze służby publicznej i zmienić miejsce zesłana z południowych guberni nad Morzem Czarnym (bliższym klimatem Włochom niż kontynentalnej Rosji) na majątek ziemski matki Puszkina, leżące na południowy wschód od Petersburga Michajłowskoje.

Nie można wykluczyć, że w ostatnim tygodniu pobytu w Odessie Aleksander Siergiejewicz zrealizował swe marzenia i miał krótki romans z Elżbietą Woroncową. Ten epizod mógł stać się podłożem dla wierszy miłosnych, powstałych w Michajłowskoje (D. Bethea, S. Davidov, ibidem). 1 sierpnia 1824 roku Puszkin opuścił Odessę, zabierając ze sobą rękopis z początkiem Cyganów oraz kilkadziesiąt strof trzeciego rozdziału Eugeniusza Oniegina. Oprócz tego otrzymał dwa podarunki od hrabiny Woroncowej: pierścień – talizman z napisem po hebrajsku (miał go na palcu podczas ostatniego pojedynku) i złoty medalion z jej portretem (ibidem).

Głucha prowincja

Natychmiast po dotarciu do nowego miejsca zsyłki, Puszkina poddano nadzorowi nie tylko policji, lecz miejscowego archimandryty i, co najbardziej rozczarowało i rozwścieczyło Pisarza, jego własnego ojca. W liście do Żukowskiego opisał rolę ojca w procesie odpieczętowywania jego listów, awanturę, która miała miejsce po dowiedzeniu się o tym przez Puszkina oraz będący jej konsekwencją wyjazd Siergieja Lwowicza. Poetę stale trapiła tęsknota za Woroncową, możliwe, że nigdy potem nie obdarzył żadnej innej kobiety takim samym uczuciem (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s.17). Gdy tylko nadchodził list opieczętowany pierścieniem – talizmanem identycznym z tym podarowanym Pisarzowi, ten zamykał się w pokoju na dłuższy czas, by następnie spalić bezcenną korespondencję (ibidem). Możliwe, że z jednego z takich listów Puszkin dowiedział się, że Elżbieta jest z nim w ciąży. Pewne jest, że po dziewięciu miesiącach od wyjazdu z Odessy, hrabina urodziła „śniadą” córkę, zaś w utworach z tego czasu pojawia się kilkakrotnie motyw nieślubnego potomstwa (ibidem).

Przymusowy pobyt na wsi, z początku ciążący ze względu na odcięcie od wielkiego świata i przyjaciół, okazał się ostatecznie owocny. Towarzystwo dawnej niani, Ariny Rodionownej Jakowlewej, pomogło zwalczyć melancholię, Puszkin spisywał chłopskie pieśni i opowieści -bazę dla swych stylizowane na ludowe arcydzieł. Pociechą były też wizyty w należącym do Praskiewy Osipowej – Vulf majątku Trigorskoje. W tym czasie Pisarz spotykał się również z młodą chłopką Olgą Kałasznikową (D. Bethea, S. Davidov, ibidem). Lektura Szekspira, Karamzina i Pisma św. przekonały Aleksandra Siergiejewicza, że poza wolą jednostki stoi ostatecznie nadające sens życiu i światu przeznaczenie historyczne. W l. 1824-1825 Puszkin ukończył ostatni ze swych poematów południowych – Cyganów (Цыганы), cykl Naśladowania Koranu (1824) oraz podobny do sztuk Szekspira dramat historyczny Borys Godunow (Борис Годунов, 1825, wyd. 1830). Powstaje również Hrabia Nulin (Граф Нулин, 1825), wzorowany na Beppo Byrona oraz trzy rozdziały Eugeniusza Oniegina.

W listopadzie 1825 roku niespodziewanie zmarł Aleksander I. Następcą tronu zdawał się być cieszący się złą sławą wśród oficerów armii Królestwa Polskiego wielki książę Konstanty. Jednakże wobec potajemnego zrzeczenia się przezeń praw do tronu na rzecz młodszego brata Mikołaja (1823), miało miejsce kilkutygodniowe interregnum, podczas którego obaj bracia potwierdzili swe plany polityczne. W Petersburgu spiskowcy należący do Towarzystwa Północnego wykorzystali bezkrólewie i 14 grudnia wszczęli powstanie. Grupa oficerów mająca pod swym dowództwem ok. 3 000 żołnierzy odmówiła złożenia przysięgi wierności Mikołajowi I, oświadczając, że prawowitym władcą jest „Konstanty i Konstytucja”. Podczas gdy dowódcy powstania dyskutowali nad dalszymi krokami, ich oddziały stały przez kilka godzin na Placu Senackim. Ostatecznie jednostki wierne Mikołajowi otworzyły ogień, tłumiąc powstanie nim zdążyło się naprawdę rozpocząć. Uwięziony na wsi Puszkin co prawda nie należał do konspiratorów, jednakże znał wielu dekabrystów osobiście. Co gorsza, u przywódców powstania znaleziono odpisy jego wierszy politycznych. Pisarz liczył, że zeznania zatrzymanych wskażą dowody jego niewinności, zwłaszcza że nie był członkiem żadnego z tajnych związków. W maju 1826 roku zwrócił się w dobrej wierze do Mikołaja I z prośbą o zmianę miejsca zsyłki. W lipcu 1826 roku dowiedział się o wyrokach śmierci, w tym o egzekucji poety Konstantyna Rylejewa. W rękopisie piątego rozdziału Eugeniusza Ogniegina Puszkin szkicował szubienice z pięcioma wisielcami, dodając wiele mówiący podpis: I ja też, jak głupiec mogłem… (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 18). 4 września 1826 do Michajłowskoje przybył posłaniec, z którym Pisarz pośpiesznie wyruszył do Moskwy.

Blaski i cienie monarszej łaski

8 września Aleksander Puszkin był już w Moskwie. Car przyjął go bez zwłoki na Kremlu, gdzie przebywał po koronacji. Zapytał Pisarza, czy gdyby był w stolicy, wziąłby udział w powstaniu dekabrystów. Odpowiedź miała być potwierdzająca, zaś sama audiencja zakończyła się sui generis rozejmem na warunkach określonych przez władcę. Cesarz uznał Poetę za „najbardziej inteligentną osobę w Rosji”, postanowił o zakończeniu zesłania i zadeklarował, że zostanie „pierwszym czytelnikiem” czyli osobistym cenzorem Puszkina. O ile wiemy, Aleksander Siergiejewicz zobowiązał się do nienaruszania porządku politycznego (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 18). Zdawać się mogło, że dzięki łasce nowego władcy zyskał osobistą wolność, jednakże w rzeczywistości stał się zakładnikiem cara, stale dozorowanym przez szefa zajmującego się bezpieczeństwem państwa Trzeciego Wydziału generała Aleksandra von Benckendorffa. Wciąż obowiązywał zakaz podróżowania, publikacji i występowania przed szerszą publicznością bez uprzedniego, wyraźnego zezwolenia (ibidem). Problemy z władzą policyjną pojawiły się już w roku 1825 ze względu na dopatrzenie się przez cenzurę ukrytych odniesień do powstania dekabrystów w poemacie Andre Chenier (wiersz powstał wcześniej, dotyczył losów poety podczas rewolucji 1789 r.). Tym gorzej sprawy przedstawiały się gdy metropolita Petersburga dowiedział się w roku 1828 o bluźnierczej Gabrieliadzie powstałej jeszcze na południu Rosji. Z początku Puszkin wyparł się autorstwa, jednak ostatecznie przyznał się w liście do Mikołaja I, który przebaczył mu, kończąc tym samym całą sprawę (ibidem). Na nastrój Pisarza wskazuje wiersz napisany w swe urodziny, 26 maja 1828 roku Dar próżny, dar przypadkowy (Дар напрасный, дар случайный). Stale i bez skutku ponawiał prośby o umożliwienie zajęcia się czymś, co ulżyłoby jego życiu niczym w klatce (np. służba wojskowa przeciwko Osmanom, misja dyplomatyczna do Chiny, podróż do Francji. Ciążył mu nie tylko autorytaryzm czasów Mikołaja I, lecz również styl życia bohemy. Zaczął zatem myśleć o poszukaniu sobie żony, chcąc założyć rodzinę a tym samym stworzyć dom zapewniający niezbędną stabilizację życiową. Jednak reputacja czyniła go dość mało atrakcyjnym kandydatem na męża (D. Bethea, S. Davidov, op.cit. s.19). Bez skutku oświadczył się kilku damom, zaś na balu w Moskwie w r. 1828 spotkał liczącą sobie zaledwie szesnaście lat Natalię Gonczarową. Oświadczył się jej w maju 1829 roku, otrzymując niejednoznaczną odpowiedź matki dziewczyny. Uznawszy, że to kolejna odmowa, ruszył tego samego dnia na Kaukaz. Odwiedził tam swego brata, walczącego na froncie Lwa Siergiejewicza i kilku przyjaciół. Na Kaukazie próbował zrealizować również swe dziecięce, udaremnione przez ojca (i zapewne brak pieniędzy) marzenie o wzięciu udziału w bitwie. Wsiadł na konia z pułku kozackiego, wziął lancę do ręki i ruszył w swym modnym fraku i cylindrze na Turków. Na szczęście uratowali go rosyjscy ułani, którzy sądzili że to niemiecki ksiądz albo pastor (ibidem). W czerwcu 1829 roku Puszkin towarzyszył wojsku maszerującemu do nowo zdobytego miasta Erzerum – wtedy po raz pierwszy i ostatni znalazł się poza granicami Rosji, do której szybko powrócił z powodu epidemii. „Wycieczka” pociągnęła za sobą upomnienie generała von Benckendorffa, gdyż miała miejsce bez wyraźnej zgody cara.

Między Moskwą a Bołdino

Aleksander Puszkin oświadczył się Natalii Gonczarowej 6 kwietnia 1830, w Wielkanoc. Tym razem oświadczyny zostały przyjęte, choć bez entuzjazmu, a może i z niechęcią. Zapobiegliwa matka narzeczonej zobowiązała Pisarza do zapewnienia wiana. By zdobyć pieniądze, konieczny był wyjazd do położonej w okolicach Niżnego Nowogrodu wsi Bołdino, by tam objąć w posiadanie czynsze z dwóch wsi i 200 poddanych chłopów. Był to prezent ślubny przygotowany przez Siergieja Lwowicza Puszkina. Niestety pobyt w Bołdino musiał się przedłużyć z powodu epidemii cholery. Czas spędzony na wsi był, znany dziś jako „pierwsza jesień bołdinowska” przyniósł liczne i wartościowe dzieła. Właśnie wtedy powstają elegie – pożegnania z duchami dawnych miłości, ostateczny kształt otrzymują dwa ostatnie rozdziały Eugeniusza Oniegina (rozdział dziesiąty trawią płomienie). Pisarz rozpoczyna również tzw. „zejście ku prozie”, tworząc pięć Opowieści Biełkina. Powstają też cztery szkice dramatyczne znane jako Maleńkie Tragedie. W Bołdino Puszkin pisze również wesoły wiersz w złożonej formie ottava rima Mały domek w Kołomnie (Домик в Коломне) oraz Bajkę o popie i jego parobku Jołopie (Сказка о попе и о работнике его Балде), pierwsza bajka wierszem jego autorstwa). Pobyt na wsi przynosi również dwanaście doskonałych poezji, w tym Biesy, Moja genealogia oraz Bohater.

Po powrocie do dawnej stolicy carów do Pisarza dotarły smutne wieści o nagłej śmierci serdecznego przyjaciela z Liceum, Antona Delviga. 18 lutego 1831 odbył się ślub Puszkina z Natalią Gonczarową. Podczas liturgii krucyfiks i Biblia spadły z ołtarza, zgasła też świeca trzymana w dłoni przez pana młodego, który (jako człowiek przesądny) rzekł: tous le mauvais augures – same złe wróżby (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 20). Mimo to, z początku sprawy układały się na tyle dobrze, że Poeta wyznał jednemu z przyjaciół że jest żonaty i szczęśliwy. Duże znaczenie miała zapewne olśniewająca uroda Natalii Nikołajewny, którą podziwiał sam cesarz. Można powiedzieć, że jeśli Puszkin szczerze w coś wierzył, to była to przekształcająca moc piękna, czy to urody Wenus czy to nadprzyrodzonego, duchowego piękna Bogurodzicy czy to łączącej te dwa aspekty postaci jego żony, która zapewne nie zdawała sobie sprawy z wyobrażeń Aleksandra Siergiejewicza na swój temat (ibidem).

Podczas audiencji w lipcu 1831 roku Mikołaj I napomknął, że chciałby kupić od króla Niderlandów dom Piotra Wielkiego w holenderskim Zaandam. Puszkin żartobliwie odpowiedział, że jeśli tak się stanie, to chętnie obejmie posadę odźwiernego. Cesarz zadecydował inaczej, mianując Pisarza radcą tytularnym i historykiem nadwornym obowiązanym do przejrzenia archiwów państwowych i napisania dziejów Piotra Wielkiego. Tym samym rozpoczęły się prace nad Historią Piotra Wielkiego, jednak w ich toku Aleksander Siergiejewicz zainteresował się powstaniem Kozaków w l. 1773-1774 pod wodzą Jemeliana Pugaczowa, twierdzącego, że jest carem Piotrem III, mężem Katarzyny Wielkiej (w rzeczywistości władca zginął na polecenie swej żony w r. 1762). Kilka miesięcy po lipcowej audiencji, w Królestwie Kongresowym rozpoczęło się powstanie, zaś sejm zdetronizował Mikołaja I. Puszkin – szczery patriota – zareagował dwoma wierszowanymi inwektywami: Do oszczerców Rosji oraz Rocznica Borodino. W związku z pracą naukową Pisarz niebawem udał się na Ural, by tam spisywać ustne przekazy o powstaniu Pugaczowa (żyli jeszcze ostatni naoczni świadkowie). Wracając do Moskwy zatrzymał się w swym Bołdino, gdzie znów bardzo wiele pisał (tzw. druga jesień bołdinowska). W ciągu półtora miesiąca skończył Historię Pugaczowa (История Пугачёва), inspirowane dziełem Braci Grimm bajki wierszem O rybaku i rybce ( О рыбаке и рыбке) oraz Bajkę o śpiącej królewnie i siedmiu junakach (Сказка о мёртвой царевне и о семи богатырях). W Bołdino powstał również Jeździec miedziany (Медный всадник) i opowiadanie Dama pikowa (Пиковая дама).

W służbie samodzierżcy

Ostatniego dnia roku 1835 Mikołaj I przyznał Puszkinowi tytuł dworski kamerjunkra. Zwykle kamerjunkrami zostawali młodsi synowie pochodzący z wielkich rodów arystokratycznych. Liczący sobie już 34 lata Aleksander Siergiejewicz poczuł się (być może słusznie) upokorzony, podejrzewał zarazem, że car uczynił go swym dworzaninem by mieć łatwy pretekst do zapraszania Natalii Puszkiny na bale urządzane w położonym przy Newskim Prospekcie Pałacu Aniczkowskim.

Pisarz nie taił, że pełnienie obowiązków kamerjunkra i życie na dworze jako takie są dlań ciężarem. Szczerze nie znosił służbowego fraku, widząc w nim znak swego poniżenia i „błazeńską szatę” (D. Bethea, S. Davidov op.cit., s. 21). Gdy tylko mógł unikał oficjalnych ceremonii (wtedy należało przychodzić w owym nieszczęsnym ubiorze). Większym problemem okazały się jednak finanse, obciążone nie tylko wysokimi kosztami eleganckiego życia w stolicy Imperium, lecz również wydatkami na stroje żony i spłacaniem długów brata Pisarza, Lwa. Dochody z pisarstwa i posady nadwornego historyka nigdy nie wystarczały, zatem konieczne stało się nie tylko zwracanie się o zapomogi i pożyczki od Mikołaja I, lecz i szukanie gotówki w lombardach. W roku 1834 Puszkin miał już dwoje dzieci, niebawem przyszła na świat kolejna dwójka, a do wspólnego gospodarstwa dołączyły dwie siostry żony – pojawiły się zatem kolejne wydatki. Na początku roku 1837 długi Poety wynosiły ok. 140 000 rubli. W roku 1835, nagabywany przez wierzycieli, zwrócił się o zezwolenie na czasowy pobyt w swym majątku na wsi, mający na celu poprawę sytuacji finansowej. Spotkał się jednak z odmową połączoną z pozwoleniem na rozpoczęcie wydawania kwartalnika literackiego Współczesny (Современник). Była to łaska jedynie pozorna, gdyż prowadziła do zaciągania kolejnych pożyczek (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 21). Mimo trudności i wyczerpania, Pisarz znalazł siły, dzięki którym zdołał ukończyć m.in. opartą na opowieści Washingtona Irvinga Bajkę o złotym koguciku (Сказка о золотом петушке, 1834), cykl poematów Pieśni zachodnich Słowian (Песни западных славян, 1834) oraz po mistrzowsku modyfikującą strukturę fabularną Rob Roya Waltera Scotta opowieść o buncie Pugaczowa Córka kapitana (Капитанская дочка, 1836).

Nieszczęsne skutki francuskich zalotów

Przez cały rok 1836 Georges d’Anthes, oficer lejb-gwardii, wytrwale próbował uwieść Natalię Puszkinę (która, jak się zdaje, nie była obojętna na jego zaloty). W lutym 1836 r. będąca w siódmym miesiącu ciąży Natalia być może wyznała d’Anthesowi, że co prawda kocha go, jednak może mu ofiarować jedynie swe serce, bowiem reszta nie należy do niej (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 22). 2 listopada 1836 roku zalotnik zorganizował potajemne spotkanie w domu jednego z wrogów Poety. Podczas schadzki miał przystawić sobie pistolet do głowy i zagrozić, że się zastrzeli, jeśli Natalia mu się nie odda. Żonie Puszkina udało się uciec (ibidem). 4 listopada Aleksander Siergiejewicz otrzymał anonimowy „dyplom”, stwierdzający, że został jednogłośnie wybrany na „Zastępcę Wielkiego Mistrza i Historyka Najbardziej Czcigodnego Zakonu Rogaczy”. Kopii tego solennego pisma nie omieszkano przesłać przyjaciołom Pisarza. Puszkin żądał wyjaśnień od żony, która przyznała, że d’Anthes zalecał się do niej i że spotkał się z nią w sekrecie dwa dni wcześniej, pokazała też listy Francuza i stwierdziła, że ambasador Holandii, baron Louis van Heeckern, przybrany ojciec d’Anthesa, nakłaniał ją by została kochanką jego syna. Puszkin był przeświadczony o niewinności Natalii, a przy tym rozgniewany jej potraktowaniem. Postanowił bronić i jej i swego honoru: wieczorem 4 listopada wyzwał Francuza na pojedynek. Reguły starcia obmyślono tak, by któryś z przeciwników zginął (dystans dziesięciu kroków). Bardzo odpowiadało to Poecie, który miał stwierdzić, że „im więcej krwi, tym lepiej” (ibidem).

Jednakże pojedynek dwukrotnie przekładano, a to ponieważ d’Anthes niespodzianie ogłosił, że kocha się w siostrze Natalii, Katarzynie, której zamierza się oświadczyć. Puszkinowi zdawało się, że plany małżeńskie rywala to jedynie blef i gra na zwłokę, zwłaszcza że krążyły plotki, że baron van Heeckern ma romans ze swym przybranym synem, zaś związek ze znaną w Petersburgu damą ma tę relację zamaskować (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 22). 17 listopada d’Anthes oficjalnie oświadczył się Katarzynie, zaś przekonany o swym moralnym zwycięstwie Poeta wycofał żądanie pojedynku. O całej sprawie dowiedział się bez trudu cesarz, który wezwał Puszkina na audiencję 23 listopada. Pisarz zapewnił Mikołaja I, że nie będzie się pojedynkował oraz przyrzekł, że nie tylko nie będzie więcej poruszał sprawy d’Anthesa, lecz również powiadomi władcę o ewentualnych nowych problemach.

Ślub francuskiego oficera z siostrą Natalii Puszkiny odbył się 10 stycznia 1837 r. Aleksander Siergiejewicz nie był na nim obecny, nie przyjął nawet nowożeńców w swym domu. Był przekonany, że d’Anthes zyskał sobie opinię tchórza, a wystarczającą karą za próbę uwiedzenia jego żony jest nieudane małżeństwo bez miłości z niezbyt piękna, starszą od Francuza o trzy lata Katarzyną, która zapewne była z nim w ciąży (D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 22). Mimo to, Georges d’Anthes szybko powrócił do planów uwiedzenia Natalii Puszkiny, dając do zrozumienia, że małżeństwo to sprytny sposób na łatwy dostęp właśnie do niej. Co ciekawe, elity towarzyskie oceniały go jako romantycznego bohatera (!), który poświęcił swe szczęście by ratować honor ukochanej. Kontrastować w karykaturalny sposób z ową rycerskością miała zazdrość i posępność Puszkina (ibidem). Poecie ciężko było zapomnieć o całej sprawie, zwłaszcza o złośliwym i upokarzającym „dyplomie”, stawał się zatem coraz bardziej niespokojny, dążąc mniej czy bardziej świadomie do starcia.

23 stycznia 1837, na balu, d’Anthes powiedział Natalii Puszkinie, że pedicurzystka, z której korzysta wraz z siostrą, mówiła, że jej ciało jest piękniejsze niż jego żony. Dowiedziawszy się o tym od Natalii, Pisarz rozgniewał się, a następnego dnia zastawił srebrną zastawę za 2 200 rubli, za które kupił dwa pistolety Lepage, służące do pojedynkowania się. Wieczorem napisał obraźliwy list do van Heeckerna, oskarżający go o postępowanie niczym „sprośna starucha”, odgrywania „alfonsa” swego „bękarta” – „syfilitycznego syna, który oprócz tego był też tchórzem i łajdakiem” (za: D. Bethea, S. Davidov, op.cit., s. 23). Pojedynek odbył się 27 stycznie 1837. Puszkin szybciej od d’Anthesa przeszedł wskazaną liczbę kroków, jednak Francuz oddał strzał jako pierwszy. Trafiony w brzuch Poeta upadł na śnieg, zdołał jednak podnieść się na łokciu i strzelić. Gdy przeciwnik przewrócił się, odrzucił broń wołając „brawo!”. Mimo to, rana okazała się śmiertelna.

Na łożu śmierci Pisarz miał prosić cara o przebaczenie złamania obietnicy złożonej podczas audiencji oraz by nie karać jego sekundanta. Danzasa. Bardzo cierpiał, chociaż lekarze podawali opium i przystawili aż 25 pijawek. Ponieważ nadchodziła agonia, wezwano kapłana. Aleksander Siergiejewicz Puszkin zmarł o 14.45 29 stycznia 1837 roku.

Ze względu na tysiące żałobników, a co za tym idzie możliwość demonstracji, władze przeniosły pogrzeb z Soboru św. Izaaka do niewielkiego kościoła Zbawiciela na ulicy Koniuszennaja, niedaleko mieszkania Puszkina. Dostępu bronił kordon policyjny, bilety wstępu wydawano członkom dworu i dyplomatom. 2 lutego trumnę z ciałem Poety posłano o północy do rodzinnej wsi Michajłowskoje. Wraz z nią jechał Aleksander Turgieniew – przyjaciel Pisarza z dawnych lat, który pomógł mu dostać się do Liceum, posunięty w latach kamerdyner Nikita Kozłow oraz żandarm. Puszkina pochowano obok matki, w rodzinnym grobie w monasterze Swiatyje Gory. Mikołaj I spłacił długi spadkowe, przyznał pensje wdowie i córkom, a synom Poety udzielił pomocy finansowej. Obiecał również wydać na koszt państwa opera omnia Puszkina. Dochody z ich sprzedaży miały przypaść Natalii Puszkinie i jej dzieciom.

Wokół twórczości Aleksandra Puszkina

Kojarzący się przede wszystkim z dorobkiem autora Eugeniusza Oniegina romantyzmukształtował się w Rosji m.in. dzięki wzrostowi zainteresowania ujętymi na nowo dziejami narodowymi, zwłaszcza za sprawą ukazania się monumentalnego dzieła Karamzina Historia Państwa Rosyjskiego (1816-1829). W procesie zwycięstwa i ugruntowania tego kierunku w kulturze Rosji pierwszej połowy XIX wieku główną rolę poematy i liryka "okresu Południa” oraz tragedia Borys Godunow Puszkina. Ze względu na znaczenie dzieł Pisarza, za właściwy początek romantyzmu w Rosji nauka przyjmuje umownie rok 1820, gdy Puszkin został zesłany do guberni południowych (A. Semczuk [w:] Historia literatur…, s. 51-52). Inspirowana literaturą bajroniczną poezja, idąc w ślad Batiuszkowa i Żukowskiego, podejmowała kwestię indywidualizmu, wolności jednostki w kontekście narodowym i społecznym a także treści, form i zadań kultury narodowej. Towarzyszyło temu dążenie do stworzenia literatury narodowej, niezależnej od obcych wzorców, czerpiącej z twórczości ludu, najlepiej wyrażającej charakter narodowy Rosjan (por. A. Semczuk ibidem, s. 49-52 oraz sentymentalny idyllizm malarza Wasyla Tropinina (1776-1857) i sentymentalno-patriarchalna pogoda i optymizm widoczne w przedstawiających kolorową wizję wsi rosyjskiej obrazach Aleksieja Wenecjanowa (1780-1847)).

Rosyjski romantyzm był kierunkiem złożonym i zróżnicowanym wewnętrznie; charakteryzował go brak okresu schyłkowego - około roku 1841 ustąpił nowym nurtom, jednak w kulturze narodowej, zwłaszcza wśród inteligencji Imperium, pozostawił widoczny do dziś ślad, stając się trwałym źródłem wzorców i inspiracji (ibidem, s. 52). W latach 20. XIX wieku pozostawał pod przemożnym wpływem liryki i powieści poetyckiej w formach nadanych jej przez Aleksandra Puszkina w poematach "południowych". W latach 30. zwiększyło się znaczenie form nowelistycznych oraz krytyki literackiej funkcjonującej jako aktywny czynnik całego ruchu literackiego (ibidem, s. 51). Lata 30. XIX stulecia to również czas równowagi między romantyczną prozą i poezją, ze wzrastającym znaczeniem tej pierwszej. Warto zauważyć, że - odmiennie niż w romantyzmie polskim - skromniejsza okazała się rola dramatu. Nie wynikało to z dobrowolnych decyzji pisarzy - najlepsze utwory nie były dopuszczane na scenę przez cenzurę, wiele z nich objęto ponadto zakazem druku (ibidem). Rozkwit literatury romantycznej biegł równolegle ze schyłkiem rozwoju rosyjskiej architektury. W latach 20. XIX stulecia wciąż dominował klasycyzm, zaś w l. 30 rozpoczął się okres eklektyzmu: odnawiano wzorce baroku (chwalebne lata tak fascynującego Puszkina Piotra I), rokoka oraz ściśle związanego z narodzinami prawosławnej Rusi i historiozofią "Trzeciego Rzymu" Cesarstwa Bizantyńskiego. Sięgano również do sztuki mauretańskiej (ibidem, s. 51).

Pokolenie Puszkina zeszło ze sceny życiowej i literackiej na przełomie lat 30. i 40. W roku 1837 zginął Bestużew-Marliński, w roku 1841 stracił życie pojedynkując się Michaił Lermontow, w roku 1842 zmarł poeta Aleksiej Kolcow, a w r. 1844 Jewgienij Baratyński. Około roku 1840 zmniejszyło się też zainteresowanie systemami filozoficznymi Schellinga i Hegla, zaś literaturę i filozofię romantyzmu oskarżano o wyniosłą obojętność wobec realnych problemów społecznych i politycznych oraz pięknoduchostwo. Nowe cele i zadania Wissarion Bieliński ujął lapidarnie w formułę "Socjalność, socjalność albo śmierć!" (ibidem, s. 51-52). Za datę zamykającą okres romantyzmu w Rosji uznaje się umownie rok śmierci Lermontowa (1841).

Uniwersalne pióro

Jak pisze Bohdan Gastler, poezja Puszkina jest tak wszechstronna, że nie trudno zamknąć ją w podręcznikowych klasyfikacjach i poddać banalizującym i spłaszczającym generalizacjom (Wybór wierszy, BN II 201, s. CIX). Zwraca uwagę przede wszystkim wielość stosowanych form, myśli, uczuć, tematów i symboliki. Wszystkie one przejawiły się w jego twórczości, zarówno w liryce jak i epice wierszowanej, prozie fabularnej i dramacie. Na tym polega indywidualna cecha talentu Aleksandra Puszkina określana jako proteizm. Nawiązanie do znanego z mitologii greckiej Proteusza, który miał cudowną zdolność metamorfozy w przeróżne postaci, zwierzęta i przedmioty, wskazuje na umiejętność wcielania się przez Pisarza w psychikę ludzi z różnych środowisk, epok i narodów (B. Gastler [w:] Wybór…, s. CIX). Nie zatracając własnej indywidualności i integralności osoby, pisał swobodnie jako głos antycznego Rzymianina i Greka, proroka ze Starego Testamentu, Araba, Anglika i Turka. Wcielał się w staroruskiego kronikarza, ludowego pieśniarza, współczesnego intelektualistę rosyjskiego. Można zatem powiedzieć, ze przyswajał i wykorzystywał wachlarz bardzo zróżnicowanych stylów indywidualnych i narodowych, tak historycznych jak i współczesnych (ibidem).

Puszkin panował całkowicie nad żywiołem języka ojczystego a przy tym kodyfikatora i twórcy nowożytnego rosyjskiego języka literackiego (R. Łużny [w:] Eugeniusz…, s. LXXI). Widać to bardzo dobrze w Eugeniuszu Onieginie, którego sam Twórca określał jako poemat o „pstrym” charakterze. Jest to dzieło bardzo różnorodne tematycznie, złożone kompozycyjnie i zróżnicowane pod względem gatunkowym i rodzajowym (ibidem). Reforma języka prowadzona przez Autora polegała na realizacji dawnej, uzasadnionej teoretycznie przez Michaiła Łomonosowa, koncepcji syntezy istniejących od wieków piśmiennictwie ruskim i rosyjskim żywiołów językowych: języka staro-cerkiewno-słowiańskiego oraz potocznej mowy Rosjan. Oba stale wzajemnie na siebie oddziaływały, nie tylko przez Cerkiew, lecz i literaturę piękną, jarmarczną oraz np. prawodawstwo i sądownictwo. Mimo to, były to dwa języki i dwa nurty oddzielne, nasuwające na myśl relacje między łaciną Kościoła i szkół katedralnych a łaciną ludową (wulgarną) i językiem romance. Organiczna synteza obu nurtów przeprowadzona przez Puszkina okazała się kluczowa dla dalszego rozwoju literatury rosyjskiej, zwłaszcza że nie ograniczała się do odmian językowych wybranych warstw społeczeństwa (np. średniej szlachty czy środowisk naukowych i literackich), lecz uwzględniała żywy rosyjski sensu largissimo. Podstawową rolę w Puszkinowskiej reformie odgrywał języku ludu, czego konsekwencje widać bardzo dobrze w Eugeniuszu Onieginie (R. Łużny [w:] Eugeniusz Oniegin, s. LXXII, który zauważa, że w oryginale uwagę zwraca polifoniczny charakter kształtu językowego dzieła). Poemat stanowi praktyczną realizację syntezy żywiołu mowy potocznej i hieratycznego, czerpiącego z dorobku Bizancjum, języka cerkiewno-słowiańskiego a wraz z tym korzystania z niewykorzystywanych przez wcześniejszych twórców pokładów języka w jego odmianach społeczno-zawodowych i odcieniach stylowych (R. Łużny, ibidem). Zwraca uwagę programowa niemalże „antypoetyczność” i „prozaiczność” stylu Oniegina, prostota, asceza i dyscyplina językowa (ibidem). Puszkin chętnie korzystał m.in. z barbaryzmów (np. światowe życie Eugeniusza w r. I, 3-4, 26), prozaizmów (np. stypa w r. I, 53, realia prowincji w r. II, 12, 29-35) oraz archaizmów, które wykorzystywał dla stworzenia parodii lub prowadzenia polemiki literackiej (np. ironiczna, „klasyczna” apostrofa do Muzy w r. VII. 55 Oniegina). Archaizmy posłużyły jednak również by opisać emocje i stan uczuć Tatiany (r. III, 16) oraz elegii Leńskiego (r. VI, 21-22).

Warto zwrócić uwagę na dwie rozmowy Tatiany z jej nianią, zawarte w r. III, 17-21 oraz 34-35. Puszkin tak ukształtował zdania i dobrał leksykę a przy tym zróżnicował składnię i intonację, by stworzyć radykalnie różne typy wypowiedzi, oddające osobowości tak różnych w aspekcie społecznym, intelektualnym i psychicznym, a zarazem bardzo bliskich sobie postaci (R. Łużny [w:] Eugeniusz Oniegin, s. LXXVI). Język niani – posuniętej w latach chłopki pańszczyźnianej – ukazuje swoisty typ postrzegania świata, reagowania i przeżywania. Podobne cechy ma język klucznicy tytułowego bohatera poematu, Anisji (r. VII, 17-18). W ten sposób w dziele znalazł się element „gminny” - samo Pisarz określał go jako „prostonarodnyj”, żywioł ludowy, „miejscowy” (zatem „z włości”, z ruskiej ziemi), uznawany przez poetykę klasycystyczną za niezdatny do odgrywania roli w literaturze wysokiej, nawet w sielance czy bajce. Ludowość sensu largo, zwłaszcza jej ekspresja w poezji ludowej, stała się integralną składową estetyki Puszkina, integrując się z pozostałymi składnikami jego programu twórczego (B. Galster [w:] Wybór…, s. LIV, wskazujący na wręcz wzorowe ludowe stylizacje czyli baśnie powstałe w l. 30, oparte na własnych zapisach autentycznych utworów chłopskich oraz na powstały podczas zesłania do Michajłowskiego tzw. prolog do Rusłana i Ludmiły (1828) a przede wszystkim sięgającego bezpośrednio do ustnego wariantu baśni rosyjskiej o dziewczynie i zbójcach Pana młodego oraz Wieczoru zimowego (oba z r. 1825), z postacią chłopki-niani jako „ty” lirycznego). Puszkina charakteryzowała tym samym genialna umiejętność ujawniana poprzez ukształtowanie zróżnicowanej i zindywidualizowanej wypowiedzi językowej poszczególnych postaci, cech i struktury osobowości, a co za tym idzie autentycznych sylwetek psychicznych i moralnych, a wraz z tym ich emocji, doznań i fantazji. Towarzyszy temu pełna swoboda posługiwania się wachlarzem środków stylistycznych w języku odautorskim (R. Łużny [w:] Eugeniusz Oniegin, s. LXXVI-VII, który pisze, że stylowa polifoniczność poematu zajaśniała pełnym blaskiem właśnie w języku Puszkina-narratora i Puszkina-liryka, zob. też s. CIII-CVI o stopniowej identyfikacji autora poematu i Tatiany oraz relacji postaci jej niani do wychowującej małego Puszkina Ariny Radionowny Jakowlewej).

Poeta – historiograf i poeta – prozaik

Aleksander Puszkin żywo interesował się historią, którą traktował jako niewyczerpane źródło inspiracji i pomysłów literackich, źródło motywów treściowych i tworzywa pisarskiego. Z dziejów czerpał również inspiracje ideowe swych utworów. Oprócz tego zajmował się badaniami naukowymi, zdając sobie dobrze sprawę ze stałej wartości i stale aktualnego, chociaż niekiedy niezbyt łatwego do dostrzeżenia na pierwszy rzut oka, jej aktualnego sensu (R. Łużny [w:] Opowieści, BN II 175, s. XXV). Szczególnie podziwiał Piotra Wielkiego, którego uznawał za rewolucjonistę na tronie, podobnego do Napoleona Bonaparte i Robespierre’a zarazem. Jego radykalne reformy i przeobrażenia dotykające i to często bardzo mocno każdej dziedziny życia, położyły podwaliny pod trwałą, jak się zdawało za czasów Poety, potęgę Imperium. Postacią Piotra Wielkiego Puszkin interesował się jako poeta (kreślące analogie między Piotrem a Mikołajem I Stance z 1826 r., Połtawa z r. 1828, Jeździec Miedziany z r. 1833) oraz jako historyk, badający archiwalne źródła (materiały do Historii Piotra I wydane w l. 1834-1835). Nie bez znaczenia było pochodzenie po mieczu ze starego rodu Puszkinów (jego znaczenie w dziejach ojczyzny chętnie podkreślał, czasem wyolbrzymiając), a po kądzieli od Ibrahima Hannibala – współpracownika, a wcześniej wychowanka Piotra Wielkiego (zob. np. B. Galster [w:] Wybór…, s. LXII-LXIII, podkreślający, że oprócz tego Pisarz często i szczerze deklarował solidarność z dekabrystami, nie odczuwając żadnej sprzeczności ze swą aprobatą dla autokracji cesarskiej).

Poglądy Puszkina rozwijały się i ewoluowały, zwłaszcza że nie poprzestawał on na lekturze podręczników: cenił źródła historyczne takie jak latopisy i hagiografia, zwracał też uwagę na dokumenty. Oprócz tych „poważnych” lektur interesowały go wspomnienia i anegdoty współczesnych. Sam zbierał przez wiele lat różnego rodzaju materiały źródłowe, które opracowywał i ogłaszał (Historia Piotra I (История Петра I) z l. 1835-36, Anegdoty historyczne (Table talk)). Opierał się na nich pisząc niektóre swe prace historyczne, niekiedy poddawał je obróbce artystycznej (R. Łużny [w:] Opowieści, s. XXV). Przykładem kompletnego i samodzielnego dzieła historycznego, w którym Puszkin połączył charakterystyczną dla siebie dbałość o komunikatywność i urodę prozy ze szczegółowością i nakreśleniem sylwetki psychologicznej postaci historycznych jest Historia buntu Pugaczowa (1834). Badania nad buntem Jemieliana Pugaczowa zaowocowały też nawiązującym tematycznie i ideowo do Historii… opowiadaniem Córka kapitana.

W Córce kapitana Puszkin nawiązał m.in. do twórczości literackiej czasów Katarzyny Wielkiej zarówno w mottach do poszczególnych rozdziałów jak i poza warstwą tematyczną, np. przy charakterystyce Sawieljicza, gdzie mamy cytat z wiersza List do sług moich Denisa Fonwizina. Poeta przytacza również fragment pieśni miłosnej pochodzącej ze zbioru liryki Mikołaja Nowikowa. Ryszard Łużny pisze, że cytaty literackie towarzyszą jedynie rozdziałom zajmującym się „Rosji szlacheckiej” (biografia i pojedynek Griniowa, wątek miłosny z perypetiami). Puszkin korzysta tu z komedii Kniażnina, wierszy Chieraskowa, Niedorostka Denisa Fonwizina. Poeta stworzył również dwa pastisze utworów Kniażnina i Sumarokowa (R. Łużny [w:] Opowieści…, s. LXXXII). Oprócz tego, w Córce kapitana bardzo dużą rolę odgrywają nawiązania do twórczości ludowej, przysłowia i pieśni pełnią funkcję nawiązania lub wprowadzenia zarówno do fragmentów odnoszących się do Pugaczowa i jego rebelii, jak i do rozdziałów, w których Puszkin rozwija linię fabularną Maszy i Griniowa (ibidem). Dzięki temu „szlachecki” wątek miłosny rozwija się na tle folklorystycznych reminiscencji, a jego upoetyzowanie następuje dzięki nawiązywaniu do wiejskich pieśni weselnych (por. liryka Safony), a ponadto Pisarz przedstawia go w świetle tradycyjnej mądrości życiowej, ujętej w przysłowia (ibidem). Również postać i koleje życia głównego bohatera są charakteryzowane przy pomocy obiegowych aforyzmów, pełnych treści a przy tym lapidarnych. Z folkloru pochodzi też motto Córki kapitana, stając się tym samym ostatecznym potwierdzeniem ludowego charakteru całego dzieła (ibidem).

Córka kapitana, uznawana przez badaczy za ostatnie wybitne dzieło Aleksandra Puszkina, stała się wydarzeniem artystycznym, którego znaczenie dostrzec można nie tylko w latach 30. XIX wieku. Miała duże znaczenie dla rozwoju rosyjskiej powieści historycznej jako takiej (współczesność i dzieje Rosji jako podstawowa tematyka, zainteresowanie obszarami życia społecznego wcześniej przez literaturę bądź niedostrzeganych bądź świadomie ignorowanych, komunikatywność i prosty styl, organiczna jedność warstw dzieła). Pisarz stworzył wzór prozy narracyjnej, który recypowali i rozwijali Lermontow, Gogol, „szkoła naturalna” oraz przedstawiciele wielkiej powieści rosyjskiej XIX stulecia (R. Łużny [w:] Opowieści, s. LXXXIII). Nowele i powieści Puszkina, wychodząc od … literatury rosyjskiej i zachodnioeuropejskiej doby romantyzmu, przyniosły przezwyciężenie jej konwencji i ograniczeń, torując … drogę …. rozwojowi realistycznej prozy rosyjskiej (ibidem).

Poniekąd Puszkin spotkał się z podobną oceną krytyków co Fiodor Dostojewski: nowatorski charakter jego prozy nie był oczywisty zarówno dla intelektualistów zajmujących się literaturą jak i dla czytelników nie tylko za życia Pisarza lecz i wiele lat po jego przedwczesnej śmierci (R. Łużny [w:] Opowieści., s. LXXXIV). Krytycy zwracali uwagę i zachwycali się przede wszystkim jego poezją (romantyczne niedocenianie prozy), pisarze eksponowali, zależnie od własnych przekonań i zainteresowań, rozmaite strony jego biografii twórczej, omawiając to, co uznawali za szczególnie cenne, pouczające lub warte kontynuacji (ibidem). Na dość lekceważące spojrzenie na prozę Puszkina miał z pewnością wpływ osąd poważanego i cieszącego się wielkim autorytetem krytyka Wissariona Bielinskiego, który co prawda tej dziedziny dorobku twórczego Pisarza nie ignorował, lecz oceniał w zasadzie krytycznie, doceniając jedynie kilka dzieł, w tym Córkę kapitana (ibidem, ze spostrzeżeniem, że podobne stanowisko zajmował Mikołaj Czernyszewski oraz pozytywnych opiniach teoretyków należących do tzw. „nurtu krytyki estetycznej”). Na początku XX wieku nastąpiło przewartościowanie sądów o prozie Puszkina, które dokonało się wśród twórców, i promotorów wielkiej powieści i nowelistyki rosyjskiej. Właśnie wtedy uświadomiono sobie stałą obecność tradycji puszkinowskiej i jej organiczny związek z dziełami kolejnych pokoleń pisarzy, zaczęto tę tradycję ujawniać i konkretyzować, uświadamiając sobie przy tym nadmierne dotychczas podkreślanie znaczenia twórczości Gogola, w tym Płaszcza (R. Łużny [w:] op.cit., s. LXXXV-VI, wskazujący na wypowiedzi Gogola, Turgieniewa, Czechowa, Dostojewskiego i Tołstoja, który, co warto zaznaczyć, odszedł od swej ukształtowanej w l. 50 XIX wieku oceny prozy Puszkina jako „ubogiej i suchej”).

Proza Puszkina w Polsce XIX i pierwszych dekad XX wieku

Dorobek Aleksandra Puszkina jako prozaika przez wiele lat pozostawał niedoceniony, zarówno w Rosji jak i w Polsce. Być może w pewnym sensie przyćmiewała go liryka i epika. Pierwsze przekłady na polszczyznę pojawiły się dość późno, co gorsza tłumaczeń podejmowano się rzadko. Dopiero w XX stuleciu możliwe stało się przełożenie wszystkich utworów prozą w dobrej szacie językowej (R. Łużny, Opowieści, s. LXXXVII).

Znacznie wcześniej, bo już w roku 1820, pojawiły się wzmianki o Poecie w polskich listach i pamiętnikach. Już trzy lata później zaczęto drukować jego wiersze, rok później ukazały się pierwsze tłumaczenia. Mimo to ani powieści ani nowel Puszkina Polska XIX wieku w zasadzie nie znała, przynajmniej nie w przekładach (R. Łużny, op.cit., s. LXXXVII). Czynni w środowiskach polskich krytycy, uczeni i popularyzatorzy wiedzy zajmowali się głównie poematami, liryką i Eugeniuszem Onieginem, być może dlatego, że właśnie te utwory były przekładane i drukowane (por. ibidem). Skupiano się na polskich aspektach twórczości Puszkina i jego działalności artystycznej, badano również genezę i historię „przyjaźni poetyckiej”. Pewien wpływ na kształtowanie się zainteresowań badaczy i krytyków miał brak perspektywy historycznej i porównawczej – być może właśnie dlatego nie pisał o prozie Puszkina Michał Grabowski. Również Adam Mickiewicz, którego trudno posądzić o ignorancję lub niechęć, milczy o niej w swoim nekrologu oraz wykładach paryskich (R. Łużny, op.cit. s. LXXXVIII, zwracający uwagę, że dorobek prozatorski Puszkina pomijali też zainteresowani komparatystyką autorzy pierwszych polskich prac z historii literatury: Włodzimierz Spasowicz i Józef Tretiak). Na prozę Rosjanina zwrócili jednak uwagę Aleksander Brückner i Wacław Lednicki. Brückner poświęcił powieściom i opowiadaniom osobny rozdział Historii literatury rosyjskiej, chociaż trzeba przyznać że analizy tego uczonego były w zasadzie krytyczne, wysokiej oceny doczekała się jedynie nieukończona nowela satyryczna Historia wsi Gołuchino (История села Горюхина). Lednicki – uznawany powszechnie za najwybitniejszego polskiego badacza Puszkina -twórczością prozatorską autora Eugeniusza Oniegina zajął się szerzej dopiero w r. 1933, ogłaszając komparatystyczne i erudycyjne studium o opowiadaniu Zamieć. Kolejnym etapem badań była praca O prozie Puszkina (1949).

Jak pisze Ryszard Łużny (op.cit., s. XC), pierwszy przekład na język polski pojawił się jeszcze za życia Puszkina albo wkrótce po jego śmierci, zaś, jak się zdaje, tłumacze zorientowali się bez trudu, że mają do czynienia z prozą wysokiej klasy. Jako pierwsza ukazała się Dama pikowa, wydana na łamach „Tygodnika Petersburskiego” w r. 1834 (nr 22, przekł. Józefa Przecławskiego). Niebawem warszawski „Światowid” publikuje szkic Kirdżali (t. I, 1835). W roku 1836 Damę… można już przeczytać w piśmie „Lwowianin, czyli Zbiór Potrzebnych i Użytecznych Wiadomości”, wydawanym przez Ludwika Zielińskiego (t. III i IV, 1836, zeszyty 3-5). Opowiadanie to cieszyło się dużą popularnością, na co wskazują wznowienia z lat 1841, 1881, 1926 (przekład Antoniego Langego) oraz w r. 1933 („Ognisko”, Paryż, nr 776-785, 2 lutego- 23 lutego 1933, za” R. Łużny, loc. cit.). Uznaniem czytelników cieszyły się również utwory należące do cyklu Opowieści Biełkina, które zaczęto drukować po polsku w l. 80 XIX wieku. Jako pierwszy ukazał się na łamach krakowskiego „Przeglądu Literackiego i Artystycznego” Wystrzał (nr 2-3, 1882). Trudno też nie wziąć pod uwagę powszechnej znajomości rosyjskiego na terenie Królestwa i zaboru, co pozwalało wykształconym Polakom na swobodną lekturę w oryginale. Za najbardziej zasłużonego tłumacza i popularyzatora Puszkina trzeba uznać Seweryna Pollaka. To właśnie on nadał już po r. 1945 nowoczesny kształt językowy przekładom całej nowelistyki autora Córki kapitana, a jego redakcja stała się wręcz kanoniczną, zajmując zasłużone miejsce w praktyce edytorskiej i czytelniczej (R. Łużny, op. cit., s. XCII). Seweryn Pollak przekładał również dramaty i lirykę Twórcy oraz dwie nieukończone powieści: Murzyna Piotra Wielkiego oraz Dubrowskiego.

Rafał Marek, 21.11.2021
Literatura:
Artykuły encyklopedyczne:
Wikipedia: https://en.wikipedia.org/wiki/Alexander_Pushkin (j. ang., j. ros.);
Dmitrij P. Niwinskij s.v. Puszkin [w:] Wielka encyklopedia rosyjska (Большая российская энциклопедия), Moskwa 2015, t. 28, s. 38-42, https://bigenc.ru/literature/text/3485181
Książki:
David Bethea, Sergei Davidov, Pushkin’s life [w:] Andrew Kahn (red.), The Cambridge Companion to Pushkin, Cambridge University Press, Cambridge 2007, s. 11-25.
Aleksander Puszkin, Eugeniusz Oniegin. Romans wierszem, tł. A. Ważyk, oprac. R. Łużny, Biblioteka Narodowa II 35, Ossolineum, Wrocław et al. 1970.
Idem, Opowieści, tł. S. Pollak, T. Stępniewski, S. Strumph-Wojtkiewicz, oprac. R. Łużny, Biblioteka Narodowa II 175, Ossolineum, Wrocław et al. 1973.
Idem, Wybór wierszy, oprac. B. Galster, Biblioteka Narodowa II 201, Ossolineum, Wrocław et al. 1982.
Antoni Semczuk [w:] Władysław Floryan (red.), Dzieje literatur europejskich, t. 3, cz. I: Literatura rosyjska, PWN, Warszawa 1989., s. 56-68.

Aleksander Puszkin - wydania

Epoka literacka: Romantyzm