Tadeusz Miciński urodził się w Łodzi 9 września 1873 r., zmarł zaś w lutym lub marcu 1918 r. pod Czerykowem na Białorusi. Jego ojciec, Rudolf, był geometrą, mierniczym albo matematykiem, matka - Wanda z Pruskich - wykazywała się natomiast talentem literackim, pozostawiła napisane dla syna wspomnienia, obrazujące rozpad jej związku małżeńskiego (Moja spowiedź, 1896). W roku 1886 młody Tadeusz rozpoczyna naukę w V Gimnazjum w Warszawie, należy tam do nielegalnego kółka uczniowskiego, interesuje się ideami pozytywistycznymi i socjalizmem. Ok. roku 1890, zapewne w związku z wykryciem tegoż koła przez władze, opuszcza szkołę, maturę zaś zdaje dwa lata później, najpewniej w Białej Cerkwi (W. Gutowski). W latach 1892-3 pracuje jako guwerner w dworach poleskiej szlachty, zaprzyjaźnia się przy tym z rodzinami swych uczniów, poznaje też swą przyszłą żonę - Marię Dobrowolską.
W roku 1893 podjął studia historyczne na UJ, wyruszył również na uniwersytety Lipska i Berlina. Jako student był, rozwijając niejako swą aktywność z czasów warszawskiego gimnazjum, członkiem radykalnych organizacji młodzieżowych. Środowisko uczonych krakowskich stało się wkrótce dla przyszłego poety zbyt konserwatywne, przynajmniej w kontekście krytyki przedstawionej na seminarium S. Tarnowskiego rozprawki Płaszowski-Wokulski. Na studiach w Krakowie dokonuje się jednak krystalizacja ważnych elementów osobowości twórczej Micińskiego. Są nimi sprzeciw wobec pozytywizmu oraz kształtowanie (ekspresyjno-projekcyjne?) "neurastenika", "poszukującego” bohatera literackiego (zob. opowiadanie Nauczycielka z 1895), co pozostawało w zbieżności z tendencjami wczesnej fazy Młodej Polski.
Pielgrzymki ku poznaniu
W Lipsku Miciński, poza wykładami Wilhelma Wundta, mógł zetknąć się z literaturą starogermańską, zwłaszcza epiką oraz dotyczącymi jej, interdyscyplinarnymi i wieloaspektowymi badaniami tamtejszych uczonych, tworzących w środowisku rosnącej potęgi II Rzeszy jako nowej emanacji dawnej wspólnoty Germanów, w opozycji do Habsburgów z ich wielonarodowym modelem imperialnym spojonym dynastią z mandatem wielowiekowej sukcesji katolickich władców Świętego Cesarstwa Rzymskiego.
Poza zetknięciem z bogatym życiem intelektualnym Niemiec, Tadeusz Miciński poznał w Berlinie Stanisława Przybyszewskiego. Miało to miejsce przy lekturze monografii G. Roskoffa Geschichte des Teufels, zajmującej się, zgodnie z wymogami metodologii ówczesnego religioznawstwa, wątkami satanistycznymi w poszczególnych kulturach aż do XIX wieku. Po wielu latach Przybyszewski określi w Moich współczesnych Tadeusza Micińskiego jako mistrza swych ezoterycznych wtajemniczeń.
Podczas nauki w Berlinie Miciński poznał również W. Lutosławskiego, dzięki któremu mógł wyjechać do Hiszpanii (1897-98). Synkretyczna jeszcze od starożytności (podbój rzymski plemion iberyjskich, Kartagina itp.) i pełna dziejowych pomników sztuki i literatury, kultura Hiszpanii stała się skarbcem inspiracji (Goja, dramat hiszpański, Karmel ze Janem od Krzyża na czele). Świadectwa działalności inkwizycji hiszpańskiej, występującej m.in. przeciwko magom i gnostykom, znalazły wyraz w cyklu poetyckim In loco tormentorum. Wracając z Hiszpanii, Miciński zatrzymał się w Raperswilu, gdzie studiował pisma mesjanistów polskich: A. Cieszkowskiego, J. Hoene-Wrońskiego oraz Towiańskiego. W 1898 roku Poeta, przebywając w Moskwie i Petersburgu, nawiązał bliskie relacje z Bractwem Pracy - nieortodoksyjną wspólnotą religijną Mikołaja Nieplujewa, podobną w swych poglądach do Tołstoizmu.
Wkrótce zamieszkał w Warszawie, próbując się tam zadomowić, jednakże ku wędrówkom pchała go pasja poznawcza wraz ze stałym niepokojem i poczuciem niespełnienia. Przyciągały go enklawy kulturotwórcze - witalistyczne "źródła nowego życia" - łączące swobodę artystyczną z braterskimi formami życia społecznego. Sam planował założenie takiej wspólnoty, która miała zwać się Zakon Braci Słonecznych. Pozytywnie podchodził również do "tężyzny życiowej", np. w kontekście swej pochwały rywalizacji olimpijskiej na igrzyskach w Sztokholmie. Jest to interesującym dowodem niezależności myśli Micińskiego w stosunku do gardzących cielesnością nurtów manicheizmu. Gdy przebywał w Zakopanem, poznał ludzi z kręgu Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego), co znalazło odzwierciedlenie w jego twórczości. Jednak w Polsce nie bawił zbyt długo, gdyż po wybuchu wojny bałkańskiej znalazł się w Sofii jako korespondent tygodnika "Świat".
Wielka Wojna i upadek słowiańskiego imperium
Po wybuchu I wojny światowej udał się wraz z rodziną na Polesie, następnie internowano go w Kałudze jako poddanego Habsburgów. Jednak jeszcze w 1914 roku uzyskał zwolnienie i wrócił w grudniu do Warszawy, zdecydowanie stając po stronie Rosji (gen. Korniłow - wódz, który przekształci Imperium w nową Res publica Romana). Wobec postępów armii niemieckiej w 1915 roku ewakuował się wraz z rodziną do Moskwy, włączając się chętnie w życie tamtejszej Polonii. Utrzymywał kontakty m.in. ze Stefanem Jaraczem, Konstantym Stanisławskim, Teatrem Polskim z Arnoldem Szyfmanem jako dyrektorem oraz z Moskiewskim Teatrem Artystycznym.
W Moskwie przebywał do roku 1918 roku, działa tam w Kole Literacko-Artystycznym Domu Polskiego, w Piotrogrodzie i na Białorusi. Służył pod komendą gen. J. Dowbora-Muśnickiego jako oficer oświatowy w jego korpusie. Pisał również do wydawanej w Moskwie Gazety Polskiej oraz pism rosyjskich - Russkoje Słowo, Russkije wiedomosti.
Mocno rozczarował go i zapewne przeraził swą brutalnością i bandycką „praktyką rewolucyjną”, sukces bolszewizmu, wobec czego, podobnie jak Witkacy, opuścił Rosję. Wracając do Polski został napadnięty i zamordowany przez żołnierzy (ponoć agentów Dzierżyńskiego, chociaż pewniejsi wydają się być maruderzy) lub grupę chłopów. Spoczywa w Małych Małyniczach pod Czerykowem.
Spojrzenie na twórczość Micińskiego
Tadeusz Miciński był pisarzem bardzo wszechstronnym, działał na wielu polach: tworzył poezje i dramaty oraz prozę. Prowadził również ożywioną działalność publicystyczną. Debiutował w piśmie Ateneum poematem o artyście-nędzarzu Łazarze (1896 r.). W tym samym roku wystawiono jego dramat naturalistyczny napisany wspólnie z Sewerem Marcin Łuba. W roku 1902 ukazał się ważny zbiór poezji W mroku gwiazd, w kolejnych latach fragmenty dramatu Noc rabinowa (1903-1904), dramat Kniaż Patiomkin (1906), poemat prozą Niedokonany (powstały 1907, wydany pośmiertne 1931) i poemat polityczny Życie nowe (1907). W kolejnych latach Autor wydał traktat poetycki o polityce Widmo Wallenroda (1908) oraz dramat W mrokach złotego pałacu czyli Bazylissa Teofanu (1909); W drugiej dekadzie XX wieku Miciński publikuje powieść Nietota (1910), zaś rok później zbiór opowiadań Dęby czarnobylskie, natomiast rok przed wybuchem Wielkiej Wojny stale aktualną powieść Xiądz Faust. W latach 1913-1914 Autor stworzył Mené-Mené-Thekel-Upharisim, wydany pośmiertnie w 1931 roku. W Krytyce w roku 1914 ukazały się Termopile polskie. Misterium na tle życia i śmierci ks. Józefa Poniatowskiego. Już po śmierci Tadeusza Micińskiego, bo w 1926 roku, wyszła powieść Wita.
W swej twórczości lirycznej, nie tylko tej zebranej w tomie W mroku gwiazd , Tadeusz Miciński wyszedł poza impresjonistyczne i nastrojowe doświadczenie wczesnej polskiej poezji modernistycznej, udało mu się włączyć do swych wierszy elementy symbolizmu oraz zapowiadające surrealizm.
Jako dramaturg, Autor wyrażał tendencje ekspresjonistyczne. W Nocy rabinowej zastosował poetykę snu, następnie wypracował formułę teatru jako swego rodzaju misterium filozoficzno-społecznego (misterium gnostyckim?) oraz dramatu idei, a przy tym trybuny politycznej. Korzystał z alegorii, symboli i groteski politycznej (Królewna Orlica), w Kniaziu Potiemkinie zawarł sceny tak tragiczne, jak i groteskowe, fantastyczne i realne. Dążył do teatralizacji pozostających poza świadomością stanów umysłu (Bazylissa Teofanu, Termopile polskie). Można tu dostrzec analogie do G. Craiga, A. Appia czy Stanisława Wyspiańskiego.
Twórczość prozatorska Micińskiego jest hermetyczna, trudna w odbiorze dla „profanów”, opiera się na prawdzie objawionej. Pomocna w hermeneutyce tego Autora jest myśl teozoficzna, obecna w Warszawskim Towarzystwie Teozoficznym, którego Miciński był członkiem. Dzieła konstruował w oparciu o gnostyckie wizje bytów i ich relacji, wierzył w fatalizm wraz z celowością i koniecznością istnienia świata. Praktykował rodzaj scjentystycznego poznania gnostyckiego, rozwijając studium wiedzy tajemnej, które uznawał za naukowe.
W okresie Młodej Polski, chociaż sam Autor uskarżał się na niezrozumienie u współczesnych, wielu krytyków literackich przyjmowało jego twórczość bardzo pozytywnie, akcentując wyjątkowość jego poezji i oryginalny, a przy tym mglisty i trudny do interpretacji świat wyobraźni Micińskiego (W. Feldman, A. Drogoszewski, A. Potocki a zwłaszcza T. Nalepiński). Późniejszy twórca Xiędza Fausta uchodził tu za kapłana duszy, prawdziwego twórcę, wyzwalającego się od zastanej rzeczywistości i jej ograniczonej logiki. Krytycznie nastawieni byli natomiast S. Baczyński (zarzut chaosu myślowego, hipertrofii formy, braku autentyzmu), J.A. Herbaczewski (twórczość Micińskiego to "epilepsja mistyki") i S. Brzozowski („Miciński wpada w abulię, poszukuje sensacji duchowych, nie buduje wizji ładu, "dezerter poza życie w świat (…) kłamstwa i ułudy").
Stefan Żeromski porównywał deformację poetycką Micińskiego, w perspektywie jej znaczenia prefiguracyjnego, z kreacją kubistyczną. Witkacy widział u niego rzadkie u współczesnych ujęcie przeżycia "jedności w wielości" i zapowiedź teorii "czystej formy". Uporządkowania w corpus tekstów Micińskiego doszukiwali się strukturaliści. Edward Balcerzan wskazywał na ruch i krążenie między światem wewnętrznym a zewnętrznym, snem i czuwaniem, zaśnięciem a budzeniem się jako zasadą organizacyjną poezji (repertuar dualistycznych opozycji, jednak bez odpowiedzi na pytanie o sensy niesione przez kreację poetycką). Bardzo duże znaczenie ma tu wieloznaczny, "wielopromienny", indywidualizowany symbol złączony z mitem jako wyraz doświadczeń wymykających się językowi (por. np. poglądy J. Lacana oraz E. Fromma wraz z badaniami M. Podrazy-Kwiatkowskiej).
Tadeusz Miciński ujmował świat głównie przez pryzmat współczesnego mu manicheizmu zachodnioeuropejskiego, jako stałą walkę pierwiastka dobra i pierwiastka substancjalnego zła. Opowiadał się za duchowym doskonaleniem osoby ludzkiej właśnie w sensie dualistycznym, syntezując doktrynę gnozy manichejskiej z wątkami narodowymi, mesjanizmem oraz panslawizmem. W XX wieku, aż do roku 1914, skłaniał się coraz to mocniej ku postawie neomesjanizmu, aspirując do stania się wieszczem - ideologiem braterstwa narodów słowiańskich, manifestując przy tym silny antygermanizm. Po wybuchu wojny współpracował z polską prasą narodowo-demokratyczną ukazującą się w Rosji (m.in. Głos Polski, Echo Polskie).
Nowatorstwo Micińskiego znalazło odzwierciedlenie w jego, uznawanych za nierówne artystycznie, powieściach. Można mówić o nich jako o swego rodzaju eksperymentach formalnych, posługujących się ekspresjonistycznymi i symbolistycznymi środkami wyrazu. Miciński wprowadzał do tej kategorii twórczości syntezę historiozoficzną, korzystając przy tym z mitów, przypowieści i symboli. Konstruował metafizyczny dramat człowieka, ujęty w perspektywie gnostyckiej, głosząc przy tym ratunek przez przemianę wewnętrzną wraz z hasłem wolności jednostki, narodu i świata jako takiego. Zadawał pradawne pytanie unde malum (skąd zło?), nie zgadzając się na zastaną rzeczywistość relacji społecznych i politycznych oraz stan kultury i mentalności swej epoki. Bliskie awangardzie II Rzeczypospolitej były motywy katastroficzne.
Doczekał się literackiego portretu w 622 upadkach Bunga S.I.Witkiewicza, który ponadto dedykował Tadeuszowi Micińskiemu powieść Nienasycenie. Jego teksty zagościły w muzyce twórców tak różnych, jak np. Grzegorz Turnau czy zespół Kat.
Rafał MarekLiteratura:
W. Gutowski, Wprowadzenie do Xięgi Tajemnej. Studia o twórczości Tadeusza Micińskiego, Akademia Bydgoska, Bydgoszcz 2002,
R. Nycz, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wyd. UMK, Toruń 2013.
M. Pliszka, recenzja książki W. Gutowskiego, Wprowadzenie do xięgi tajemnej., Pamiętnik Literacki 98/1 (2007), s. 183-193.
M. Podraza-Kwiatkowska (oprac.), Programy i dyskusje okresu Młodej Polski, BN I. 212, Ossolineum, Wrocław 1977;
B. Wojnowska, Tadeusz Miciński [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-85, vol. I, s. 662-663;
Wikipedia, Tadeusz Miciński https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_Mici%C5%84ski