Powieść społeczno-obyczajowa Bolesława Prusa „Lalka” powstała w epoce pozytywizmu, a powieść Stefana Żeromskiego „Ludzie bezdomni” - w epoce Młodej Polski. Między ich głównymi bohaterami można jednak dostrzec liczne podobieństwa. Są idealistami, którzy łączą w sobie ideały pozytywistyczne z duszą bohatera romantycznego. Kupiec Stanisław Wokulski i lekarz Tomasz Judym czują się więc rozdarci wewnętrznie i są zmuszeni do podejmowania trudnych decyzji.
Wspólną cechą Judyma i Wokulskiego jest pochodzenie. Obydwaj wywodzą się z nizin społecznych. Wokulski pochodzi ze zubożałej szlachty. Jego ojciec wciąż wierzy, że odzyska majątek dziadka. Zabiera mu część zarobionych pieniędzy, aby opłacić proces i ponownie się wzbogacić. Droga Wokulskiego do zdobycia wykształcenia i majątku była więc skomplikowana. Podjął pracę w winiarni u Hopfera, aby zdobyć pieniądze na edukację. Wielokrotnie był wyśmiewany z powodu swoich ambicji, ale się nie poddał. Ukończył Szkołę Przygotowawczą, a następnie rozpoczął naukę w Szkole Głównej na wydziale matematyczno-przyrodniczym. Po udziale w powstaniu styczniowym i kilkuletnim zesłaniu na Syberię, wrócił do Warszawy, gdzie podjął pracę w sklepie Jana Mincla. Po śmierci właściciela, poślubił jego żonę, Małgorzatę. Kilkuletnie małżeństwo nie było udane, ale Wokulski odziedziczył sklep i kilkadziesiąt tysięcy rubli.
Dalszą motywacją do pomnażania majątku stała się miłość do Izabeli Łęckiej. Wokulski udał się do Bułgarii, gdzie na wojnie rosyjsko-tureckiej zajął się dostawami żywności dla rosyjskiego wojska. Pomnożony majątek pozwolił mu na otwarcie drugiego sklepu oraz założenie z arystokratami spółki do handlu ze Wschodem. Wokulski prowadził również interesy z moskiewskim kupcem, Suzinem.
Dzieciństwo Tomasza Judyma także nie było proste. Lekarz jest synem ubogiego szewca, nadużywającego alkoholu. Edukację umożliwiła mu zamożna ciotka, która zabrała go do siebie. Judym zdaje sobie sprawę, że to dzięki niej, jego życie różni się od losu ubogiego brata Wiktora, pracującego w fabryce cygar. Mieszkanie u ciotki nie było jednak dla Tomasza proste. Kobieta w młodości była panią lekkich obyczajów, w jej mieszkaniu wciąż gromadziło się podejrzane towarzystwo. Judym pełnił rolę służącego i chłopca na posyłki, często był też karany, także fizycznie. Zapłacił wysoką cenę za możliwość edukacji. Udało mu się ukończyć medycynę oraz praktykę lekarską w Paryżu. Wokulski i Judym wyróżniają się wytrwałością, osiągają swoje cele, mimo niskiego pochodzenia.
Bohaterów łączy także pęd do zdobywania wiedzy. Nauka pozostawała ich pasją, nawet jeśli nie mogli się jej w pełni poświęcić. Bohaterowie podjęli studia w dziedzinach, które nie tylko ich interesowały, ale też były kluczowe dla rozwoju społeczeństwa. Zgłębianie nauk ścisłych i medycyny miało prowadzić do poprawy losu wszystkich Polaków, nawet tych najuboższych. Wokulski porzucił naukowe ambicje, aby zdobyć majątek i wejść w kręgi arystokracji oraz zdobyć rękę Izabeli. Gdy ukochana zawodzi jego zaufanie, wyjeżdża do Paryża, gdzie interesuje się badaniami profesora Geista, próbującego wynaleźć metal lżejszy od powietrza. Znajduje również wspólny język z Julianem Ochockim, który podziela jego zainteresowanie maszynami latającymi. Zdolności szybkiego uczenia się i determinacji Wokulskiego dowodzi też opanowanie języka angielskiego, dzięki czemu mógł zrozumieć rozmowę Łęckiej i Starskiego.
Stanisław okazuje wsparcie dla naukowych ambicji Ochockiego, zapisując mu w testamencie dużą część swojego majątku. Judym również dąży do rozwoju całego społeczeństwa. Traktuje swoją pracę, jak powołanie, a nie wyłącznie sposób na zarabianie pieniędzy. Wygłasza wykład na temat higieny, który jednak nie spotyka się z aprobatą starszych, zamożnych lekarzy. Dzięki swojej wiedzy, Judym ma pewność, że stawy w Cisach tworzą niezdrowy, wilgotny klimat, wywołujący u chłopów malarię.
Judym i Wokulski bezinteresownie poświęcają się dla innych. Tomasz nie został lekarzem, aby zdobyć majątek. W przeciwieństwie do Wokulskiego, nie jest zamożny ani nie obraca się w towarzystwie arystokratów. Udaje się do uzdrowiska w Cisach i próbuje rozwiązać jego problemy. Chce osuszenia terenu, aby uchronić chłopów przed dalszymi zachorowaniami na malarię. Nie może też pogodzić się z egoizmem Krzywosąda, który spuszcza brudną wodę do rzeki, z której piją mieszkańcy wsi. Traci panowanie nad sobą, ponieważ nie potrafi bezczynnie przyglądać się takiemu postępowaniu. Jego starania nie przynoszą jednak efektów, ponieważ Judym otrzymuje wymówienie. Postanawia więc udać się na Śląsk, gdzie będzie leczył ubogich górników, pracujących w szkodliwych i niebezpiecznych warunkach.
Tomasz ma wrażenie, że musi spłacić swój dług wobec świata. W dzieciństwie otrzymał możliwość zdobycia edukacji, której nigdy nie miał jego brat. Wykorzystuje więc swoją wiedzę, aby poprawić byt najuboższych Polaków. Wokulski również jest zdolny do bezinteresownej pomocy. Zapewnia posadę woźnicy Wysockiemu oraz pomaga jego bratu. Sprowadza na dobrą drogę Mariannę, dziewczynę lekkich obyczajów. Zapewnia też pracę Węgiełkowi, rzemieślnikowi z Zasławka. Działalność dobroczynna Wokulskiego nie zawsze wynika jednak wyłącznie z dobroci serca. Bierze udział w zbiórkach hrabiny Karolowej, aby zbliżyć się do Izabeli.
Bohaterowie znacznie różnią się pod względem relacji z kobietami. Wokulski w młodości nie był zainteresowany miłością, odrzucił starania Kasi Hopfer. Następnie, wziął ślub ze starszą od siebie Małgorzatą Minclową, aby uchronić się przed biedą. Po raz pierwszy zakochał się, jako mężczyzna w średnim wieku. Ujrzał piękną Izabelę Łęcką w teatrze i postanowił zdobyć jej rękę. Od tego momentu wszystkie jego działania mają na celu zyskanie przychylności ukochanej.
Wokulski przypomina romantycznego kochanka. Idealizuje Izabelę, nawet gdy ta jawnie z niego drwi. Miłość staje się jego obsesją. Interesy i ideały pracy organicznej schodzą na drugi plan. Gdy Wokulski w końcu zdaje sobie sprawę, że Izabela romansuje ze Starskim, wpada w rozpacz. Podejmuje próbę samobójczą i izoluje się od społeczeństwa. Nie jest w stanie pokochać Stawskiej ani Wąsowskiej, mimo ich starań. Jedna z hipotez na temat jego zniknięcia głosi, że bohater zginął w ruinach zamku, który wysadził w powietrze.
Życie uczuciowe Judyma wygląda całkowicie inaczej. Bohater zakochuje się w Joannie Podborskiej, skromnej i pracowitej guwernantce panien Orszeńskich. Jego miłość jest odwzajemniona. Tomasz nie stawia jednak uczuć na pierwszym miejscu. Najważniejsze są dla niego obowiązki i poświęcenie dla innych. Podejmuje więc decyzję o rozstaniu, unieszczęśliwiając siebie i Joannę.
Tomasz Judym i Stanisław Wokulski zmagają się z wewnętrznym rozdarciem, przez co nie mogą być szczęśliwi. Kupiec nie jest w stanie poświęcić się pracy, nauce i pomaganiu innym, ze względu na nieszczęśliwą miłość. Judym traci szansę na stworzenie rodziny z Joanną, aby skupić się wyłącznie na swojej misji. Uczuciowość i idealizm sprawiają, że bohaterowie ponoszą porażkę.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.