W „Dziadach” Adama Mickiewicza płaszczyzny realna i fantastyczna przeplatają się ze sobą. Te dwa światy uzupełniają siebie nawzajem. Widzenia, sny i zjawy pozwalają ukazać najgłębsze myśli i obawy bohaterów oraz objaśniają skomplikowane sytuacje w świecie realnym.
Płaszczyzna realna odgrywa szczególnie istotną rolę w trzeciej części dramatu. Jej akcja koncentruje się wokół wątków patriotycznych. Mickiewicz przedstawił los młodych Polaków, aresztowanych i sądzonych w niesprawiedliwych procesach. Więźniowie są brutalnie przesłuchiwani, zatrzymuje się nawet dzieci. Następnie wywozi się ich na kibitkach na Syberię. Opisane przez Mickiewicza wydarzenia mają tło historyczne. Po upadku powstania listopadowego, Polacy zostali poddani licznym represjom. Car Mikołaj I był przekonany, że buntownicy wywodzą się szczególnie z uniwersytetów, dlatego w Warszawie nakazał ich zamknięcie. Inteligencka młodzież była podejrzewana o udział w spiskach.
Mickiewicz zadedykował trzecią część dramatu swoim przyjaciołom, zmarłym na zesłaniu w Rosji: Janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi i Feliksowi Kołakowskiemu. Wielu bohaterów utworu ma swoje historyczne pierwowzory. Współpracownik Senatora - Doktor był inspirowany postacią Augusta Becu, ojczyma Juliusza Słowackiego. Mężczyzna był wykładowcą higieny i medycyny sądowej na Uniwersytecie Wileńskim i czynnie współpracował z rosyjskim zaborcą. W utworze oddaje go więc okrutny i dwulicowy Doktor. Mężczyzn łączy ze sobą też śmierć, Becu zmarł rażony piorunem. Drugi ze współpracowników Senatora, Pelikan, również jest odwzorowaniem prawdziwej postaci. Mickiewicz inspirował się Wacławem Pelikanem, profesorem Uniwersytetu Wileńskiego, który współpracował z Rosjanami.
Mimo licznych nawiązań historycznych, w trzeciej części dramatu pojawiają się także elementy świata nadprzyrodzonego. Zmiana imienia powoduje całkowitą zmianę osobowości postaci. Akcję uzupełniają widzenia, których doświadcza kilku bohaterów. Ewa widzi Matkę Boską i Chrystusa, otoczonych kwiatami, co symbolizuje jej czystość i niewinność. Widzenia doznaje także ksiądz Piotr, który dzięki swojej pokorze poznaje przyszłe losy Polski. Wie, że ojczyzna podzieli los Mesjasza, poświęci się dla pozostałych narodów.
Widzenie ukazuje też największe wady Konrada. Widok przesłania mu ogromny kruk, symbolizujący pychę. Po wygłoszeniu Wielkiej Improwizacji, bohater pada zemdlony na ziemię. Złe duchy walczą o jego duszę, Konrad zostaje opętany. Przestaje mieć kontrolę nad swoim losem, ratują go dopiero egzorcyzmy, przeprowadzone przez księdza Piotra. Złe duchy dręczą także Senatora, ukazując jego największe lęki. Nowosilcow najbardziej obawia się, że popadnie w niełaskę u cara, dlatego to diabły zsyłają na niego taką wizję. Akcja dramatu kończy się w noc dziadów. Na cmentarzu pojawiają się dwa upiory: Doktor i Pelikan. Sprawiedliwości stało się więc za dość. Okrutni współpracownicy Senatora nie zostali ukarani za życia, ale spotkało ich to po śmierci. Mężczyźni nie zaznają spokoju po śmierci, wychodzą z grobów, aby pokutować za swoje czyny.
Płaszczyzna fantastyczna ma istotne znaczenie w drugiej części „Dziadów”. Podczas obrzędu, w kaplicy, pojawiają się dusze czyśćcowe. Ich istnienie jest dla mieszkańców wsi oczywiste, zgromadzona ludność wierzy w życie pozagrobowe. Duchy mogą komunikować się z żyjącymi i prosić ich o pomoc na drodze do zbawienia. Świat żywych jest ściśle związany ze światem umarłych. Podczas obrzędu dziadów, zgromadzeni spotykają dawnych mieszkańców wioski. Należy do nich m. in. widmo złego pana, które ponosi karę za swoje okrucieństwo, cierpiąc głód i pragnienie. Duchy wnikają w świat żyjących. Nieme widmo podąża za pasterką, nawet gdy ta wychodzi z kaplicy.
Płaszczyzny realna i fantastyczna przeplatają się też w czwartej części dramatu. Księdza odwiedza Pustelnik, ale ten początkowo nie zdaje sobie sprawy, że ma do czynienia z upiorem. Jest to jego dawny wychowanek, Gustaw, który co roku od nowa musi przeżywać swoje cierpienie i samobójczą śmierć. Mimo że ksiądz jest racjonalistą, wierzy że zmarli mogą odwiedzać żyjących, aby pokutować za grzechy i przestrzegać ich przed popełnianiem swoich błędów.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.