Głównym bohaterem trzeciej części „Dziadów” Adama Mickiewicza jest Gustaw-Konrad. Na początku utworu jest nazywany po prostu Więźniem. Znajduje się w celi w klasztorze Bazylianów, ponieważ został pojmany za domniemany udział w spisku przeciwko carowi. Bohater przeżywa symboliczną śmierć, której datę zapisuje węglem na ścianie. Przechodzi przemianę z nieszczęśliwego kochanka (Gustawa) w wojownika o wolność ojczyzny (Konrada). Więźniowie doceniają talent poetycki Konrada, chociaż nie rozumieją przesłania jego utworów. Bohater czasem wpada w dziwny stan, przypominający atak epilepsji. Całkowicie poddaje się wtedy natchnieniu i traci kontakt z rzeczywistością.
W Wigilię Konrad zaczyna śpiewać pieśń zemsty, która prowadzi do Małej Improwizacji i Wielkiej Improwizacji. Bohater porusza tematykę poezji, samotności, mocy twórczej, losu uciemiężonych Polaków oraz bożej opatrzności. Improwizacje ukazują prawdziwe oblicze Konrada. Mężczyzna jest wieszczem narodowym, chce poprowadzić swoich rodaków. Konrad posiada również wiele wad, utrudniających mu wykonanie odpowiedzialnej misji, której się podjął. Bohater grzeszy pychą, jest przekonany o własnej wielkości. Jego zawyżone poczucie własnej wartości podsycają diabły, co doprowadza Konrada do bluźnierstwa i jawnej pogardy wobec zwyczajnych ludzi. Z jednej strony, chce poprowadzić naród i trudno mu znieść cierpienie Polaków, a z drugiej - uważa się za najlepszą, wyjątkową jednostkę. Pycha, którą symbolizuje kruk, sprawia też, że wieszcz nie może zobaczyć przyszłych losów Polski. Konrad ma odwagę postawić się prawie na równi z Bogiem. Żąda od niego władzy nad ludzkimi duszami.
Postawa Konrada to prometejski bunt. Mężczyzna przyjmuje na siebie cierpienie wszystkich swoich rodaków („nazywam się Milijon – bo za miliony kocham i cierpię katusze”). Buntuje się przeciwko Bogu w imię bezinteresownej miłości do ludzi.
Konrad dopuszcza się też bluźnierstwa, stwierdzając że Stwórca jest tylko mądrością, a nie miłością. Poczucie własnej potęgi i wpływ złych duchów sprawiają, że Konrad prawie nazywa Boga carem. Bohater zostaje opętany przez szatana. Jego duszę ratują egzorcyzmy, przeprowadzone przez księdza Piotra. Mężczyzna pokornieje, gdy podczas drogi na przesłuchanie, spotyka kapłana. Przekazuje mu pierścień i prosi, aby pieniądze z jego sprzedaży oddał ubogim i przeznaczył na mszę za dusze czyśćcowe. Ksiądz Piotr przepowiada Konradowi daleką podróż i spotkanie z człowiekiem, który pozdrowi go znakiem krzyża. Bohater jest w stanie przyjąć trudny los Pielgrzyma, zmierzającego do Petersburga.
Ksiądz Piotr opiekuje się skazańcami. Jest cierpliwy i pokorny, dlatego doznaje widzenia przyszłych losów Polski. Widzi ojczyznę, która podzieli los ukrzyżowanego Chrystusa. Odprawia egzorcyzmy nad duszą Konrada i chce przyjąć na siebie karę za jego winy. Nie obawia się szatana, a nawet dowiaduje się od niego, gdzie znajduje się pobity Rollison. Ksiądz stara się mu pomóc, razem z panią Rollisonową udaje się do Senatora, aby udzielić więźniowi sakramentu komunii i uratować jego duszę.
Ewa to młoda dziewczyna, mieszkająca w wiejskim domu pod Lwowem, razem z rodzicami i siostrą. Modli się do Matki Boskiej za swoją rodzinę i prześladowaną młodzież. Wstawia się również za Konradem, którego wiersze czyta. Ewa doznaje nocnego widzenia Maryi i Chrystusa.
Żegota jest nowym więźniem, dlatego nie rozumie sytuacji, w której się znalazł. Jest niewinny, uważa że rząd chce tylko wyłudzić od niego pieniądze za zwrócenie wolności.
Tomasz to pierwszy więzień umieszczony w klasztorze Bazylianów. Przyzwyczaił się do więziennych realiów. Jest gotowy przyznać się do winy, aby uchronić innych oskarżonych, na których czekają rodziny.
Jan Sobolewski opowiada pozostałym więźniom, co zobaczył, gdy udał się na przesłuchanie. Jest przejęty widokiem młodych ludzi, a nawet dzieci, ładowanych na kibitki i wywożonych na północ.
Cichowski to młody Polak, aresztowany wkrótce po swoim ślubie. Adolf opowiada jego historię podczas spotkania w salonie warszawskim. Rodzinie Cichowskiego wmawiano, że mężczyzna się utopił. Był torturowany podczas przesłuchań, co wywarło piętno na jego zdrowiu. Stał się wyniszczony psychicznie i fizycznie, postarzał się i zaczął unikać ludzi.
Jan Rollinson jest młodym chłopcem, uczniem gimnazjum. Mimo stosowanych podczas przesłuchiwań tortur, nie wydaje przyjaciół. Załamuje się jednak psychicznie i kilka razy próbuje popełnić samobójstwo. Ksiądz Piotr chce ocalić jego duszę przed potępieniem.
Pani Rollisonowa to matka Jana Rollisona. Jest niewidomą staruszką, ale ma odwagę udać się do Senatora, aby dowiedzieć się czegoś o swoim synu. Nowosilcow ją oszukuje i mami wizją spotkania z synem. Kobieta wpada w rozpacz, ponieważ jest przekonana, że Rollison wyskoczył przez okno.
Kapral jest Polakiem, siłą wcielonym do carskiego wojska. Wcześniej służył w legionach. Sprzyja więźniom i pozwala im na spotkanie wigilijne.
Senator Nowosilcow to tyran i zapalony prześladowca narodu polskiego. Chce odzyskać względy u cara, dlatego prowadzi masowe aresztowania, aby odkryć spisek przeciwko władcy. Otacza się współpracownikami, którzy również między sobą rywalizują. Senator potrafi ukrywać swoje prawdziwe intencje i sprawiać wrażenie dobrego, sprawiedliwego człowieka. Okłamuje panią Rollison, że nie wiedział nic o brutalnych przesłuchaniach jej syna. Kłamie też, że kobieta będzie mogła odwiedzić Rollisona, a tymczasem każe ją aresztować. Jest obyty towarzysko, organizuje wystawne bale. W nocnym dręczeniu duszy Nowosilcowa bierze udział sam Belzebub.
Bajkow to szambelan w podeszłym wieku. Planuje ślub z młodą szlachcianką. Senator drwi z jego rozpusty. Policzkuje księdza Piotra podczas przesłuchania, ponieważ nie chce być gorszy od Doktora. Kapłan przepowiada mu rychłą śmierć.
Doktor konkuruje z Pelikanem o względy Senatora. Wpada na pomysł otwarcia okna w celi Rollisona i umożliwienia mu samobójstwa. Zgodnie z przepowiednią księdza Piotra, ginie rażony piorunem.
Pelikan radzi Senatorowi szybkie zakończenie śledztwa, aby po mieście nie rozeszły się wieści o bitych więźniach. Jest cynicznym zdrajcą narodu i sprzedawczykiem.
Guślarz w noc Dziadów spotyka się na cmentarzu z Kobietą w żałobie. Obserwuje wyjście z grobu dwóch upiorów, prawdopodobnie Doktora i Bajkowa. Tłumaczy Kobiecie, dlaczego nie może wezwać widma jej dawnego ukochanego oraz wyjaśnia znaczenie jego ran.
Kobieta w żałobie przybyła na cmentarz, aby zobaczyć milczące widmo, które odwiedziło ją na jej weselu. Dawny ukochany jednak się nie pojawia. Kobieta widzi go dopiero na kibitce, pędzącej na północ.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.