„Ałuszta w nocy” jest dwunastym utworem z cyklu „Sonety krymskie”. Adam Mickiewicz stworzył wiersz zainspirowany dolinami Krymu, które przemierzał podczas swojej podróży po Rosji. Z tym terenem związane są również utwory „Bajdary”, „Ałuszta w dzień” i „Czatyrdah”. Sonet szczególnie nawiązuje do utworu „Ałuszta w dzień”, ponieważ opisuje to samo miasto, które całkowicie zmienia swój charakter po zmierzchu. Mickiewicz porównał dwa oblicza miejscowości położonej nad Morzem Czarnym i pasmem górskim.
Poeta zachował reguły kompozycyjne typowe dla sonetu, utwór składa się z dwóch strof czterowersowych i dwóch trzywersowych. Wiersz został napisany trzynastozgłoskowcem, zastosowano wyłącznie rymy żeńskie. W strofie pierwszej i drugiej rymy mają układ okalający (abba abba), a w pozostałych cdc dcd. Pierwsze trzy strofy mają charakter bardziej opisowy, a czwarta zawiera refleksję podmiotu lirycznego.
Podmiot można utożsamiać z Pielgrzymem, pojawiającym się w pozostałych utworach cyklu „Sonety krymskie”. Nie jest tylko obiektywnym obserwatorem zdarzeń, ujawnia swoją obecność. Świadczy o tym zastosowanie czasowników w pierwszej osobie liczby pojedynczej i odpowiednie formy zaimków osobowych („usypiam”, „mię”).
Poeta był zainspirowany naturą, chciał oddać piękno krymskiego krajobrazu. Sonet jest więc bogaty w środki stylistyczne, nadające opisowi plastyczności. Podmiot liryczny przedstawił krajobraz w sposób przenośny, pojawiają się liczne metafory („lampa światów”, „strumienie szkarłatów”, „skrzydłami ciszy i spokoju”). Zastosowano również porównanie („jak przez sen na łożu z bławatów”), podkreślające zachwyt naturą widoczny w utworze. Pojawia się wiele epitetów, co jest charakterystyczne dla sonetów opisujących krajobraz („błędny pielgrzym”, „noc głucha”, „potop złoty”, „nocy wschodnia”).
Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do nocy przez apostrofę „Nocy wschodnia!”, swój emocjonalny stosunek do sytuacji lirycznej wyraża przez wykrzyknienie („Niebo, ziemię i góry oblał potop złoty!”). Przyroda nabiera cech istot żywych, o czym świadczą animizacje („usypiam pod skrzydłami ciszy i ciemnoty”). Podmiot liryczny nadaje pojęciom abstrakcyjnym cech ludzkich przez uosobienia („ty iskrą oka znowu budzisz do pieszczoty”). Pojawiają się także przerzutnie, zwiększające dynamikę utworu.
Sonet jest poświęcony miastu Ałuszta, opisanemu również w poprzednim sonecie cyklu, utworze „Ałuszta w dzień”. Oddaje to romantyczne przekonanie, że nie ma tylko jednej rzeczywistości, możliwej do obiektywnego poznania. Wszystko zależy od sposobu postrzegania, uczuć i zmysłów obserwującego. Wystarczy zmiana światła, aby to samo miejsce całkowicie się zmieniło.
Wschodnia noc, mimo swojego mroku i niepokoju, jest też wyjątkowa i tajemnicza. Egzotyczna przyroda zachwyca Pielgrzyma zafascynowanego orientalnym klimatem. Jest on aktywnym obserwatorem natury, czuje się jej częścią. Pierwsze strofy to opis zmierzchu zapadającego nad Ałusztą. Słońce, zwane w utworze metaforycznie „lampą światów”, spada na najwyższą górę w okolicy - Czatyrdah i zalewa niebo szkarłatnym światłem. Następnie nad miastem zaczyna panować mrok. Atmosfera uspokaja się, przestaje panować upał, czuć lekki wiatr, w powietrzu unosi się zapach kwiatów.
Zapadła ciemność, dlatego podmiot liryczny przestaje kierować się wzrokiem, posługuje się pozostałymi zmysłami. Słyszy w oddali szum potoku („źródła szemrzą”) i czuje przyjemną woń kwitnących roślin („powietrze, tchnące wonią, tą muzyką kwiatów”). Uspokajające odgłosy natury usypiają wszystkich, którzy potrafią się w nie wsłuchać. Pielgrzym, jak typowy bohater romantyczny, jest wrażliwy na przyrodę, przypisuje jej cechy ludzkie, dostrzega zdolność krajobrazu do współodczuwania. Natura daje mu poczucie bezpieczeństwa, podmiot liryczny uspokaja się, ma wrażenie że zaśnie pod „skrzydłami ciszy i ciemnoty”.
Do podróżnika nie przychodzi jednak sen, budzi go blask spadającej gwiazdy, zmierzającej w kierunku ziemi. Jest to opis meteoru, nazwanego przenośnie „iskrą oka”. Ostatnia strofa ma wyjątkowy, sensualny charakter. Noc wschodnią porównano do kochanki, która usypia swojego ukochanego, aby za chwilę obudzić go pieszczotami. Tak samo otaczająca przyroda, utula Pielgrzyma do snu, a za chwilę nie pozwala mu zasnąć, oślepiając blaskiem gwiazd. Opis podmiotu lirycznego jest bogaty, ma ukazać niezwykłość egzotycznego krajobrazu, pełnego nieznanych dźwięków i zapachów.
Charakter utworu potwierdzają też liczne orientalizmy. Ważnym elementem sonetu jest góra Czatyrdah, za którą chowa się zachodzące słońce. Jest to masyw należący do Gór Krymskich. Jego nazwa ma szczególne znaczenie w języku Tatarów, powstała ze słów oznaczających namiot i górę. Masywy górskie zamykają dolinę nad brzegiem Morza Czarnego, gdzie znajduje się miasto Ałuszta. Czatyrdah miał szczególne znaczenie dla lokalnej ludności, która modliła się do niego, szanując potęgę natury. Stanowił swoiste połączenie między światem ludzi i istot pozaziemskich. Orientalizmem jest także określenie „na kształt wschodniej odaliski”. Odaliska to wyraz tureckiego pochodzenia, oznaczający służącą dam należących do haremu sułtańskiego. Pojęcie to ma również bardziej ogólne znaczenie, często nazywało się w ten sposób namiętne kobiety posiadające łatwość w kontaktach z mężczyznami.
Utwór można określić jako sonet-obraz, podobnie jak wiersze „Ałuszta w dzień” i „Czatyrdah”. Oznacza to, że wyjątkowa plastyczność opisu i nagromadzenie środków stylistycznych pozwalają czytelnikowi na wyobrażenie sobie i poczucie atmosfery miejsca, o którym mówi podmiot liryczny. Krajobraz nabiera cech impresjonistycznych, nie jest obiektywnym opisem, ale próbą uchwycenia konkretnej chwili. Poeta dąży do ukazania Ałuszty w momencie zachodu słońca, oddania obrazu rzeczywistości na swój własny sposób. Artyści romantyczni wierzyli, że nie ma jednego uniwersalnego obrazu świata, ważne było dla nich przekazanie nastroju ulotnej chwili, swoich przemyśleń związanych z otaczającą naturą. Ważną rolę odgrywają więc barwy, zapachy, podmiot liryczny stara się chłonąć orientalny klimat wszystkimi zmysłami.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.