Akademia Szwedzka w ramach uzasadnienia decyzji o nagrodzeniu Wisławy Szymborskiej Nagrodą Nobla stwierdziła, że nagradza Polkę za „poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi wyjść na światło we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”. „Kobiety Rubensa” doskonale wpisują się w przyjęte przez Komitet Noblowski kryteria i zarazem stanowią reprezentatywny przykład twórczości poetki. Utwór stanowi podszytą ironią refleksję na temat współczesnych i dawnych kanonów piękna, a także przyjętej w baroku estetyki, zarówno pod względem wyglądu ludzi, jak i ówczesnej poezji.
Utwór powstał w 1961 roku, a po raz pierwszy został opublikowany w tomiku poetyckim „Sól” wydanym rok później. Lata 60 uznawane są za środkowy okres w twórczości Szymborskiej, w ramach którego szczególnie często podejmowała tematykę historyczną. W ramach „Kobiet Rubensa” poetka nawiązuje przede wszystkim do historii sztuki.
Peter Paul Rubens był niezwykle popularnym flamandzkim malarzem, który tworzył w okresie baroku. Jego twórczość podejmowała przede wszystkim tematykę mitologiczną oraz obyczajową, a stosowane przez Rubensa kanony estetyczne stanowią najlepszą reprezentację ówczesnego podejścia do sztuki. W okresie baroku celebrowano przede wszystkim kobiety grube, o obłych kształtach, a Flamandczyk był gorącym zwolennikiem tego rodzaju urody. Na podstawie recepcji jego twórczości w kulturze popularnej powstało nawet przysłowie „kobieta o rubensowskich kształtach”, będące taktownym sposobem na stwierdzenie, że kobieta ma zaawansowaną nadwagę lub otyłość. Przykładowy obraz Rubensa ilustrujący jego twórcze „modus operandi” to „Trzy gracje”.
Trzy gracje, Peter Paul Rubens, 1635
Warto przy tym zauważyć, że lata 50 i 60 to w polskiej poezji okres buntu przeciwko klasycyzmowi, co siłą rzeczy sprawiło, że ówcześni twórczy często nawiązywali do baroku. Robił to Stanisław Grochowiak z „Lekcją anatomii”, czy Andrzej Bursa w „Refleksjach nad własną śmiercią”. Zainspirowana trendem w ówczesnej poezji, Szymborska postanowiła przyjrzeć się kobiecym postaciom występującym w malarstwie Rubensa i skonfrontować je ze współczesnością.
Utwór jest typowym wierszem białym, podzielonym na siedem strof, ale pozbawionym rymów czy regularnej sylabizacji. Podmiotem lirycznym „Kobiet Rubensa” jest osoba współczesna, posiadająca dużą wiedzę na temat malarstwa Flamandczyka, a zarazem na temat trendów estetycznych w historii sztuki.
Mimo to wiersz stylizowany jest na utwór barokowy, o czym świadczy niezwykle bogaty, kwiecisty język, a także nadmiar środków stylistycznych. Ów barokowy przepych zostaje wyolbrzymiony przez poetkę, a jego nadmierna hiperbolizacja wskazuje na wprowadzenie przez poetkę kąśliwej ironii, która w pozytywny, pozbawiony jadu sposób wyśmiewa gusta barokowych twórców, a zarazem każe pochylić się nad losem ówczesnych kobiet. Poniżej wypisaliśmy środki stylistyczne w utworze wraz z pełnioną przez nie funkcją:
Na najbardziej podstawowym poziomie interpretacji Wisława Szymborska przedstawia najważniejsze założenia malarstwa Rubensa, które afirmowało kobiety wyglądające jak „prosięta obłoków”, czyli grube, pulchne i nagie. Poetka przede wszystkim wyciąga na wierzch biologiczny aspekt twórczości Flamandczyka – najważniejszym elementem jego przedstawień kobiet jest bowiem ich fizyczność, podkreślona przez „odrzucenie szat” oraz „gwałtowność pozy”.
W tym kontekście podkreślona zostaje także seksualność baroku, wyeksponowana przez słownictwo (np. „rżą trąby”, „penetrują do wnętrza gruczołów”), a także zakończenie tekstu, w ramach którego Apollo na „spoconym / rumaku wjeżdża do wrzącej alkowy”. Szymborska zauważa, że epoka baroku była pełna lubieżności, a ówczesne podejście do cielesności było paradoksalnie znacznie bardziej swobodne niż obecnie.
„Kobiety Rubensa” są jednak wierszem znacznie głębszym i bardziej zawiłym, a ich interpretacja bez podjęcia tematu obecnej w tekście ironii byłaby wybrakowana. O ironiczności utworu świadczy zarówno ogromna hiperbola powstała z bardzo częstego używania środków stylistycznych, jak i fragmenty dotyczące „chudych sióstr”, szczególnie ciekawie opisanych w czwartej i piątej strofie dekonstruującej barokowe wyobrażenia. Jak zauważa poetka, w baroku było wiele chudych i pięknych kobiet, które zostały arbitralnie usunięte z rzeczywistości prezentowanej na obrazach Rubensa.
W tym właśnie momencie Szymborska prowadzi refleksje na temat uniwersalności kanonów piękna. Zauważa ona, że „Trzynasty wiek dałby im złote tło, / Dwudziesty - dałby ekran srebrny. / Ten siedemnasty nic dla płaskich nie ma.”. Innymi słowy, zdaniem Szymborskiej piękno jest czymś indywidualnym, związanym z gustami i preferencjami pojedynczych jednostek. I choć na kanony estetyczne ma wpływ przede wszystkim dana epoka literacka lub historyczna, tak naprawdę estetyka nie jest trwała, a jej założenia się zmieniają wraz z czasem.
Dlatego właśnie pełna przepychu forma „Kobiet Rubensa” dzisiaj podszyta jest ironią, a kiedyś prawdopodobnie byłaby odebrana na poważnie. Poetka zauważa także smutny los osób, które nie wpasowały się w gusta i ducha danej epoki – w baroku Rubens zawierał na swoich obrazach przede wszystkim kobiety grube, we współczesności natomiast kanony piękna się zmieniły i to właśnie kobiety o rubensowskich kształtach muszą „iść gęsiego po nie zamalowanej stronie płótna”, czyli z dala od uwagi współczesnej sztuki.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.
Świetna interpretacja, przydała mi się do pracy maturalnej. ;-)